Неліктен ирандықтар Америка елшілігін басып алды?

1358 жылы 13 абанда (1979 ж 4 қараша) Иранда имамның бағытын ұстанған студенттер нақты мақсатпен және егжей-тегжейлі жоспармен «тыңшылық ұясы» атанған Теһрандағы Америка елшілігін басып алды. Оқиға болған күні студенттер елшілікке басып кіріп, американдық атқыштармен қысқаша қақтығыстан кейін ғимаратты өз бақылауына алды. Бұл жаулап алудың ең маңызды жетістіктерінің бірі – диверсиялық құжаттардың табылып, ашылуы болды.

Елшілікті басып алудың негіздері мен себептері

1.Тақтан құлаған шахқа баспана бергені үшін Америкаға қарсы шара қолдану:

Студенттердің бұл әрекетінің басты себептерінің бірі Американың Мұхаммед Реза Пехлевиді қабылдауы болды. Шах қашқаннан кейін Америка оны ескі одақтасы ретінде қабылдап, баспана берді. Бұл әрекет Иранның қоғамдық пікірінде Американың тиранияны қолдауының белгісі және Пехлеви режимін қайта тірілту әрекеті ретінде қарастырылды. Бұл әрекет АҚШ-тың Иранға қатысты ниетіне терең сенімсіздік тудырды.

2. Революцияны құлату мақсатты американдық қастандықтың алдын алу:

Елшілікті басып алу кезінде алынған құжаттар кейбір революцияшыл тұлғалардың күдігінің дұрыс екендігін және бұл жердің Ирандағы революцияға қарсы топтарды басқару және диверсиялық жоспарларды дайындау үшін жедел база қызметін атқарғанын әшкереледі. Жарияланған құжаттар елшіліктің диверсиялық топтармен кең байланысын көрсетті.

3. Бүлік ағымының пайда болуына жол бермеу:

Хабарларға қарағанда, Америка елшілігі сепаратистік және лаңкестік топтарға қолдау көрсету арқылы Иранның бірлігі мен ішкі қауіпсіздігіне қатер төндіруге және елді бірқатар тәртіпсіздіктерге ұшыратып, Батыстың араласуына негіз жасауға белсенді әрекет жасаған.

4. 1332 жылғы 28 мурдад америкалық төңкеріске тарихи қорқынышы:

Осы үшеуінен басқа, 1332 жылы Мұсадеқ үкіметіне қарсы американ-британдық төңкеріс және Мұхаммед Реза шахтың билікке оралуы туралы ащы естелік ирандықтардың жадында әлі тірі еді.

Елшілікті басып алудың салдары

Елшілікті басып алғаннан кейін бірқатар шаралар өтті. Имам Хомейни (р.а.) бұл әрекетті «екінші төңкеріс» деп атап, Иранның жаһандық үстемшілдікке қарсы табанды екенін баса айтты. Екі ел арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар үзіліп, АҚШ бұл әрекетіне реакция ретінде Иранға қарсы экономикалық санкциялар салып, Иранның қаржылық қорларына тосқауыл қойды.

Сондай-ақ құжаттарды қайта оқып шыққаннан кейін Американың мақсаттарының бірі революция жетекшісі имам Хомейниді өлтіру екені белгілі болды. Батыстың қысымы мен Американың кепілге алынғандарды босату әрекетіне қарамастан, бұл оқиға Иран Ислам революциясы тарихында мәңгілік орынға айналды. Иран ұлы державалардың өз тағдырындағы үстемдігіне қарсы шығып, тәуелсіз жолға түсе алған кезең. 

444 күннен кейін имам Хомейнидің рұқсатымен және Ислам кеңесінің шешімімен Алжир үкіметінің арағайындығымен сол кездегі Иран үкіметінің қайраткерлері Америка билігімен кездесіп, Алжир келісімін жасап, кепілге алынғандарды босатады.

АҚШ-тың Иллинойс университетінің зерттеушісі және саясаттану профессоры Фрэнсис Энтони Бойл «Әлемдік саясат және халықаралық құқық» атты кітабында студенттердің бұл әрекетін Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысының 51-бабына сәйкес Иранның өзін қорғауға заңды құқығы деп атады. Ол студенттердің бұл қозғалысын агрессияның алдын алу және АҚШ-тың тағы бір төңкеріс әрекетіне жол бермеу  деп білді.

Содан бері Иран АҚШ-пен қарым-қатынасын үзіп, Вашингтон  елшілігін ашу туралы өтінішке келіспеді. Кейбір сарапшылар Американың Ислам Республикасын құлата алмауының бір себебін АҚШ елшілігінің жоқтығы деп санайды.