Қаң 03, 2021 19:23 Asia/Almaty
  • Әлемдегі су дағдарысы (22)

Жер бетіндегі судың бүкіл жерге бірдей таралмауы, соңғы онжылдықтардағы жауын-шашынның азаюы, климаттық алуан түрлілігі бар кейбір ірі мемлекеттердің өздерінің ыстық, құрғақ және құрғақ аймақтарына сумен қамтамасыз ету үшін құнарлы және суға бай аймақтарға жүгінуіне себеп болды. Бұл пайдасымен бірге адамдарға және елдерге үлкен шығындар әкеледі.

Бассейнаралық ауыстыру (Inter-basin transfer)  деп суы мол бассейннен су аз жерге жеткізетін жобаларға айтылады. Жалпы, мұндай жобалардың негізгі мақсаты су тапшылығы мәселесін шешу деп санауға болады. Алайда, әр түрлі елдердің су трансферті жобаларын іске асыру тәжірибесіне шолу жасау осындай жобалардың артықшылықтары мен кемшіліктерін бағалау үшін өте пайдалы болуы мүмкін. Бұл шолу су тасымалдау жобаларының шыңы ХІХ ғасырда болғанын және әртүрлі мақсаттарға ие болғанын, оның ішінде қалалық ауыз сумен қамтамасыз ету, ауыл шаруашылығын  сумен жабдықтау және энергия өндірісі мен экологиялық мақсаттар үкіметтердің ең маңызды мақсаттары болғандығын көрсетеді. Бұл жобалардың кейбіреулеріне көңіл бөлу олардың тиімді немесе кәсіби емес екендігіне біраз жарық түсіруі мүмкін.

Кең-байтақ Қытай елі сумен қамтамасыз ету мәселесімен бетпе-бет келуде. Елдің тұщы су қоры (бір адамға шамамен 2000 текше метр) дүниежүзілік орташа көрсеткіштің үштен бірін құрайды. HSBC банкі мен China Water Risk Consulting компания мәліметтері бойынша, Қытайдың ЖІӨ-нің шамамен 45 пайызы су тапшы провинциялардан келеді, ал Қытайдағы күнделікті 300 миллионға жуық халқы (жалпы халықтың төрттен бір бөлігі)  ластанған суды тұтынады. 1952 жылы алғаш рет Мао Цзэдун ұсынған шешім «елдің оңтүстігінен суды қарызға алу» болды. Судың оңтүстіктен Қытайдың солтүстігіне жеткізуінің себебі ретінде  ол су мен топырақ ресурстарының дұрыс бөлінбеуіне байланысты болуы мүмкін (солтүстігінде потенциалды жерлер бар, ал оңтүстігінде қолайлы сулар бар), жер асты суларының төмендеуін және сорғы мен бұрғылау жұмыстарының, көшкіндердің, Қытайдың солтүстігінде ауылшаруашылық өндірісінің төмендеуі мен ауыз судың ластануының қымбаттауын атап өткен.

Қытай су бағытын оңтүстіктен солтүстікке өзгертті

Маоның ұсынысының шындыққа айналуы үшін 50 жылдан астам уақыт қажет болды. 2002 жылы 10 желтоқсанда судың бағытын оңтүстіктен-солтүстікке өзгерту (SNWDP) жобасының бірінші кезеңі жұмыс істей бастады. Бұл жобаның түпкі мақсаты - жылына 44,8 миллион текше метр суды ауыстыру, бұл Темза өзеніндегі судан көп. Бұл инфрақұрылымдық жобаға әлемдегі ең биік канал, еден құбырлары, алып су жолы және қуатты сорғы станциялары кіреді. Бірақ жобаның өзіндік қиындықтары бар және жарты миллионға жуық адамды қоныс аударуға мәжбүр етті. Жобаның жалпы құны 60 миллиард доллардан асады және 2050 жылы жобаны аяқтау Қытай үкіметіне көп шығын әкеледі деп күтілуде. Оңтүстік Африкада елі де су тапшылығына тірелуде және су бүкіл елге таралмаған.  Оңтүстік Африкада жан басына шаққанда жылына 1200 текше метр су бар, бұл ел «су дағдарысына» тап болған.  Бір мезгілде орын алған саяси өзгерістер мен ресурстардың қысымы Оңтүстік Африканы суды басқару тәсілін атап айтқанда көптеген басқа елдердің назарын аударған су бөлу трансферті (IBT) қабылдауға мәжбүр етті. 1998 жылы Лесото таулы қыратындағы суды тасымалдау жобасының бірінші кезеңі басталды. Осыдан кейін суды су қоймалары арасында ауыстыру арқылы тағы екі су беру бағдарламасы жүзеге асырылды. Сонымен бірге, ауылшаруашылық саласында да, қалалық секторларда да суды тұтыну салыстырмалы түрде төмен болды. Су трансферті бойынша әлемдегі ең егжей-тегжейлі жобалардың бірі болып табылатын бұл жоба іс жүзінде екі ел үкіметтері үшін жетістік болып табылады. Оңтүстік Африка - бай әрі суға тапшы ел, ал Лесото - ауыз суға бай кедей ел. Сондықтан Африканың оңтүстігіндегі негізгі өндірістік держава саналатын Оңтүстік Африка үшін дамудың алғышарты болып табылатын суды қамтамасыз ету үшін  көрші елден көмек сұрауы - табиғи мәселе. Басқа  жағынан, әлемдегі ең кедей елдердің бірі Лесото осы бірлескен кәсіпорын шеңберінде су сату құқығын алу арқылы кірістерін күрт арттыра алады.

Ливия - Солтүстік Африкадағы тұрақты өзендері жоқ кең байтақ мемлекет. Нөсер жаңбырдан кейін тасқын сулар құрғақ алқаптарға құйылады, олар өткінші және кейбір аудандарда жыл сайын болмауы мүмкін. Ливия - әлемдегі ең құрғақ елдердің бірі, елдің 5 пайызында ғана жылына 100 миллиметрден астам жауын-шашын түседі. 1983 жылы Ливияда техногенді өзен (GMMR) деп аталатын инновациялық жоба басталды. Бұл жоба суды жерасты суларының қорынан тәулігіне 5 миллион текше метр жылдамдықпен Ливияның жағалауындағы қалаларға бұрып жіберетін ауқымды суару жоба болып табылады. Бірақ қоршаған ортаны зерттеушілер жерасты сулы қабаттарынан айдау жалғасатын болса, бұл қорлар алдағы 60-100 жылда толығымен таусылатын болады деп есептейді.

Ливия жасанды өзендері

                                                                                              

1,3 миллиард халқы бар Үндістан әлем халқының шамамен бестен бірін құрағанымен, бұл елдің тұщы су ресурстары әлемдегі тұщы су ресурстарының тек төрт пайызын құрайды. Халық саны өсе берген сайын, елде су дағдарысы туындайды деген қауіп бар. Үндістан билігі елдің кейбір ірі өзендерін су тапшы аудандарға бұрғысы келеді.  Соңғы жылдары Үндістан Гималай тауларындағы Тахри бөгенінен маңызды Ганг өзенінен шектеулі су ресурстарын Дели метрополиясына бұру үшін үлкен құбыр жүргізуде.  Бұл елестету мүмкін емес жобаны іске асыруға кететін шығындар елдегі білім беру шығындарынан 200 есе және Үндістанның салықтық кірістерінен үш есе артық деп есептеледі.

Суды тасымалдаудың тағы бір маңызды жобасын бұрынғы Кеңес Одағы жүзеге асырды.  Арал  көліне құйылатын  Амудария  және  Сырдария  екі өзенінің суы бұрылып, Қарақұм шөліне жеткізілді. Бір қарағанда жоба өндірісті ұлғайтты, бірақ біртіндеп аймақ үшін проблемаға айналды. Әлемдегі төртінші көлі Арал теңізінің 80 пайыздан астам көлемін жоғалтуына себеп болды. Бұл жобаның салдарынан теңіз порттары құрғап, балықшылары жұмыссыз қалды.  Тұз қабаты 36000 км²  аумақта қалды. Көлдің тұзды суы төрт есе көбейіп, экожүйенің тірі организмдерінің өлуіне себеп болды.    Құрғақшылық тыныс алу органдары мен жүрек ауруларын  тудырды, бедеулікті арттырып, балалардың ақыл-есінің артта қалуын  30 пайызға жоғарылатты және аймақта т.б. салдарлары байқалды. ЮНЕСКО-ның мәліметтері бойынша, осы аймақтың экологиялық жағдайы әлемдегі ең жоғары нәресте өлім-жітімін тудырды. Соңында Арал теңізінен тек ащы тұзды су қалады.

Қарақұм каналы

Ірі көлемдегі құбырлы сумен жабдықтау дәстүрлі түрде АҚШ-тағы күрделі су жинау, сақтау және тасымалдау жобаларының бөлігі болды. 1930 жылдары үш штат, Калифорния, Аризона және Юта, жаппай Колорадо өзенінің су құбырын салудың бірлескен жобасын бастады. Бұл жоба Калифорниядағы Оуэнс алқабындағы Оуэнс көлінің кеуіп және адамдардың қоныстануына себеп болды. Бұл экологиялық апаттар мен Колорадо атырауындағы батпақты жерлердің жойылуына әкелген мәселе болды. Томпсон Колорадо жобасы (C-BT) суды тасымалдау сәтті жобаларының бірі болды, өйткені  АҚШ-тың батысындағы құрғақ штаттардың бірі Колорадодағы су тапшылығы мәселесін шеше алды. C-BT жобасы тасты таулардан су жинап, ауылшаруашылық мақсатында пайдалану үшін суды таудың шығысына  қарай  бағыттады. 1938 - 1957 жылдары арасында жүзеге асырылған бұл жоба 30 қаланы сумен қамтамасыз етті.

Осы сәтті немесе сәтсіздікке ұшыраған жобалардың барлығын ескере, зерттеушілер құбыр арқылы су тасымалдау жобасын мұқият әрі болашаққа бағдарланған зерттеулерсіз жүзеге асыруға болмайды деп санайды. Шиколумановтың 2012 жылы суды ауыстыру перспективасы бойынша жүргізген зерттеуіне сәйкес, 2020 жылдың соңына қарай әлем бойынша жылына шамамен 1250 миллион текше метр су тасымалданады деп болжанды. Зерттеулер көрсеткендей, бар халық тығыз орналасқан елдерде суды тасымалдау жобалардың сұранысы артады. Канада, Ресей, Египет, Түркия, АҚШ және Испания сияқты әртүрлі елдердегі бірнеше су тасымалдау жобаларының сәтсіздікке ұшырауына байланысты үкіметтер мен адамдардың мұндай жобаларға деген қызығушылығы төмендеді. Алайда Азия мен Тынық мұхитындағы дамушы елдерде суды тасымалдау жобаларын жүзеге асыру өсіп келеді. Қазіргі уақытта суды тасымалдау идеясының дамуы су айналымының тепе-теңдігін шешудің орнына, айтарлықтай теңгерімсіздік тудырды. Сондықтан бұл жобаларды іске асыру үшін қажетті факторларды ескеру қажет.