Наурыз дастарханы (4)

Ирандағы Наурыздың әртүрлі мәдени символдарының бірі –  Хаджи Фируз  кейіпкері.

Хаджи Фируз – Иранның аты аңызға  айналған кейіпкері, ол әр  жылдың алғашқы күндері қалаларға Аму  Наурызбен келіп, Наурыздың келгенін жар салады.  беті қараға боялған арық ер адам. Басына қызыл қалпақ, үстіне қызыл киім мен ұшы үшкір аяқ киім (гиве) киеді. Ол қолындағы дағырада ойнап, билеп, күлкілі әрекеттер жасап, ән айтады.  Өлеңдерді жартылай оқу арқылы трюктар орындайды. Би  билеп: «Фируз қажы, жылда бір күн, бәрі бі Фируздың тамыры  Орта Родан (Месопотамия) мәдениетінен бастау алғаны айтылады. Басқалары оны әлдеқайда көне және Вавилоннан бастау алады деп  санайды.                                                                                                                                                                               

Ол Наурыз мейрамы түндерінде балаларға сыйлықтар әкелетін ирандықтардың сеніміндегі Наурыз рәміздерінің бірі. Аму  Наурыздың ерекшеліктерінің ішінде ақ сақалды және ақ бозторғайды, киізден жасалған қалпақ, көк жібек белбеу,  ақ орамал, жұқа жалпақ жамылғыны атап өтуге болады. Ол қолына  таудан таяғын алып, қала дарбазасына  барады.  Ол Наурыз мейрамы түндерінде балаларға сыйлықтар әкелетін ирандықтардың сеніміндегі Наурыз кейіпкерлерінің  бірі.  Аму Наурыздың ерекшеліктерінің ішінде ақ сақалды,  киізден жасалған қалпақ, жібек  белбеу, ақ орамал, жұқа жалпақ жамылғыны атап өтуге болады.

Бір қызығы, Иранның оңтүстік-шығысындағы Систан аймағында адамдар Баба Наурыздың орнына Биби Наурызға  (немесе Биби Гол Афрузға) сенеді. Аму Наурыз  туралы түрлі  аңыздар мен әңгімелер бар. Соның бірі Аму  Наурыз бен Нәне Сармаға қатысты. Нәне Сарма тыныштық пен суықтың символы ретінде жүрсе, Наурыз аға өсу мен жаңалықтың символы ретінде келеді.

Аму Наурыз  бен  Нәне Сарма оқиғасы!

Ерте заманда  қала дарбазасына жетпей  Наурыз ағайға ғашық Нәне Сарманың (әже Сарма) үйі орналасқан.  Нәне Сарма мен Наурыз ағайдың оқиғасы бір-екі жыл бұрын болған оқиға  емес, мыңдаған жылдар бұрын болған!  Нәне Сарма - қыстың символы және әр көктемде күн шыққан кезде,  жұмысын бастайды!  Үй жинап, аула сыпырып, есеп-қисап жасайды.  Кілемді әкеліп, жеміс ағаштарына толы баққа жаяды. Гүлге толы ағаштар мен түрлі-түсті көктем  гүлдері  әдемі, сарымсақ, сірке суы, суман, ақжелкен, алма, көкөніс,  басқа да жеті түрлі кептірілген жемістер мен көкөністерді салады.  Нәне Сарма тез грильді жағып, кальян әкеледі, бірақ кальянды жақпай, Наурыз ағайдың келуін күтеді.  Оны ұйықтатып жіберетін де осы ой! Наурыз ағай келе жатыр,  Нәне Сарма ұйықтап жатыр.  Нәне Сарманы оятқысы келмейді, кальян тартып, аздап тамақ жеп, кетіп қалады. Бірақ, бейқам жүрек, Наурыз ағай келіп-кетсе де, Сарма әжей ұйықтап қалды.

Аму Наурыз тағы бір жылдан кейін келеді!  Нәне Сарма келер жылы Наурыз ағаны көре ала ма, жоқ па, ешкім білмейді. Біреулер бұл екеуі бірін-бірі көрсе, дүние бітеді дейді, дүние бітпеген соң, Нәне  Сарма мен Наурыз ағай  кездеспеді!

Наурыз күрд халқының арасында!  Күрд халқының арасында Наурыз мейрамының дәстүрлі рәсімдерінен басқа, әртүрлі әдет-ғұрыптар да бар.  Иран мифологиясында Наурыздың шығу тегі Иранның мифтік патшасы Джамшидтің таққа отыруымен байланысты.  Бірақ күрдтер Наурызды Темірші Каве (ирандық жауынгер)  мен Заххак (мифтік қысым көрсетуші патша) арасындағы шайқас оқиғасымен байланыстырады.  Олар Наурызда Каве Заххакты   жеңген кезде адамдар тауларға от жағып, осы жеңісті тойлау үшін қол ұстасып тойлады деп сенеді. Содан бері жыл сайын көктемнің алғашқы күні күрдтер от жағып, сол берекелі күнді тойлайды.

Наурыз әзербайжандар арасында!  Барлық ирандық халықтардың Наурыз мерекесіне әзірлейтін «Жеті  Син» ирандық дастарханына қоса, оларда басқа тайпалардың дастархандарынан ерекшеленетін ерекше дастарханы бар және бұл айырмашылықтар да Наурыз айтының көркінің бірі болып табылады.

Әзірбайжан тілінде сөйлейтін халық Жаңа жылды «Наурыз байрамы», «Ил  байрамы» сияқты атаулармен еске алады.

Наурыз мейрамында қонақ бөлмесіне «Байрам дастарханы» немесе «Йимиш дастарханы»  деп аталатын ақ матадан  жасалған дастархан жайып, оған келген әрбір қонақ отырады және үй иесі қонақтарды қарсы алады. Бұл «жеті син» дастарханы  болып табылады.  Отбасылар қонақтарды осы дастархан  басында қабылдайды.