Парсы әдебиетінің ұстазы доктор Әли Мұхаммади Мырза Хайдар Дулатидің "Рашиди тарихы" еңбегінің 8 нұсқасын салыстырып, 1500 беттік мәтін дайындады. Ғалым осы жөнінде Теһрандағы Parstoday.com/kk сайтына арнайы сұхбат берді.

"Рашиди тарихы" қазақ және орыс тілдеріне аударылған жоқ деп айта алмаймыз. Аударылған, бірақ олардың ешқандай ғылыми құндылығы жоқ. Неге? Өйткені, бір нұсқа ғана қаралған. Сол нұсқаның өзі қате тәржімаланған. Тек орыстар мен қазақтар ғана емес, ағылшын тілді ғалымдар да оны қате түсінген. Мен бұл дереккөздерінің барлығын 10 жыл бойы  зерттеп, 10 нұсқаны бүге-шігесіне дейін салыстырып шықтым. Оның 8 нұсқасы толық болды. Қолжазба нұсқаларын оқу өте қиын. Дегенмен, үлкен бір іс атқарылды. Бұл еңбек енді Иранда басылып, Қазақстанға жіберіледі. Сонда ғылыми орталық ашылуы тиіс. Ғылыми орталық осы кітаптың мен жасаған нұсқасының қазақ және орыс тілдеріне аударылуына күш салады.

Сіз кітапты Қазақстанда шығару туралы тиісті адамдармен сөйлестіңіз бе?

Жоқ, сөйлескен жоқпын. Қазақстанның тарих қоғамы, яғни Тарих институты бізбен сөйлесіп, істеп жатқан жұмысыммен танысты.  Олар осы мәселені одан ары қарастыруы мүмкін. Бірнеше жақсы аудармашы табуы керек. Олардың бір-екеуі қазақ тілін, бірнешеуі қазақ және парсы тілдерін білуі тиіс. Айнаш Қасым екеуіңіз осы топқа кіре аласыздар. Бұл кітапты аудару бір-екі адамның ісі емес.

Мәтін неше беттен тұрады?

Мен Қазақстанға 1500 беттен тұратын мәтінді апарып, институтқа көрсеттім. Бұл мәтінде кіріспе жоқ. Кітап жақсы таныстырылуы үшін және «бұл да бұрынғы еңбектер сияқты» деп қабылданбауы үшін үлкен істің атқарылғанын түсініп, бір мәтінтанушының 10 жыл уақытын сарп еткен іс екенін білуі керек.

Сіз бұл жұмысты жалғыз өзіңіз атқардыңыз ба?

Ия, жалғыз өзім. Қазақстанға барғанда бір аптада тек 2-3 түн ғана жақсы ұйықтадым. Қалған уақытта тек жұмыс істеумен болдым.  Өйткені, жұмысты тезірек бітіргім келді. Мен бұл істі 2019 жылдың аяғына дейін бітіретін болып келіскем. Мәтін салыстыру тұрғысынан аяқталды. Оған кіріспе жазылып, "Мырза Хайдар" деген атпен бір кітап қосылады. Сонда 3 томдық кітап болады. 2 том тарихқа, 1 том Мырза Хайдарды таныстыруға арналады. Мырза Хайдарды таныстыруға арналатын томды былай қойғанда, тарих баяндалған екі том Қазақстан халқына жақсы таныстырылғаны абзал. Халық қандай істің атқарылғанын білуі керек. Өйткені, Қазақстанда "Бұл кітап қазақ тілінде емес қой. Қандай пайдасы бар?" деп айтқан адам болды. Мен оған мұның мәселе еместігін айттым. Білесіз бе, егер Қазақстан халқына болмыс-бітімдік көрсеткіш анықтағымыз келсе, Мырза Хайдардан артық тұлға таппаймыз. Мен сіздің елдің тарихын да оқыдым, ғалымдарыңызды да азды-көпті танимын.

Бұл мәтін қазақ халқы үшін тарихи дереккөзіне айнала ма?

Ия, бұл өте үлкен еңбек. Егер Президенттің мәдени істері жөніндегі орынбасары сияқты сіздің елдің мәдениетке жауапты тұлғаларының бірі немесе басқа адамдар қандай жұмыс жасалғанын білсе, тыныш отырмас еді. Бірақ, әзірше ештеңе білмейді. Олар білуі үшін сіз көмектесуіңіз керек.  Айтайын дегенім, бір адам бір үлкен іс атқарып жатқанда басқалар істің мән-жайынан хабардар болса, іс иесінің оны ауызға алуының қажеті болмайды. Бірақ, сіз менің атқарған ісім жайлы білмейтін болған соң мен сізге айтып отырмын. Үлкен іс істедім деп айту маған қиын. Бірақ, шынымен үлкен іс атқарылды. Мұны басқаларға жеткізу керек.

Басқалар мәтінге тарихи тұрғыдан қарады дедіңіз. Ал өзінің қай тұрғыдан қарастырдыңыз?

Қазақ және орыс тілдеріне аударғандар мәтінді түсінбегендіктен, бір шолып өтіп, мысалы, Мырза Хайдар бұл жерде "Ақсуда соғыс болды, Қашқарда болды, Алматыда болды" деп айтқан деп, соларды аударып жазған. Алайда, бұл кітап жай ғана тарихи оқиғаларды баяндамайды; тарихи деректерді әдеби тілмен жеткізеді. Егер оны біреу орыс тіліне аударғысы келсе, белгілі бір деңгейде оның әдеби тілін ескеруі керек. Әйтпесе, еш қиындығы жоқ. Бір адам Қашқар жайлы айтады, басқа біреу Теймур хан Татар жайлы жазады, Шағатайлар жайлы әңгімелейді. Бұлардың не айырмашылығы бар? Мырза Хайдар бола ма, әлде басқа бір ортанқол жазушы ма? Еңбектің маңыздылығы неде? Қазір Бейһақи тарихының маңызы неде? Оның маңыздылығы Махмұд туралы баяндауында емес, Махмұд туралы баяндау тәсілінде. Яғни, маңыздылық – Абулфазл Бейһақидің тұлғасында. Әйтпесе, Махмұд жайлы көп адам жазды. Бірақ, олардың ешқайсысы «Бейһақи тарихы» болған жоқ.  Демек, егер біз мына мәтіннің тілі мен әдебиетіне назар аудармасақ, бір қарапайым адам моңғолдар жайлы, шағатайлар туралы, Қырғызстан, Қазақстан мен Өзбекстан аймағы жөнінде сөйлегендей болады. Мұның несі маңызды? Маңыздылық – жеткізу тәсілінде. Қалай айтылғаны оның сөз саптауы мен тілінен байқалады. Мұны түсіну өте қиын. Бұл – бір; екіншіден нұсқа жазушылар оны бір ғана нұсқамен салыстырған. Ал мен әлемдегі барлық нұсқаны салыстырдым. Яғни, сақталған барлық нұсқаны қолға түсіруге тырыстым. Мәселен, Үндістанда 300 жыл бұрын "Рашиди тарихы" еңбегінен көшірілген қолжазба нұсқа мұражайда сақталынған. Оны осы күнге дейін ешкім көрген емес. Мен соны алдырттым. Пәкістаннан бір нұсқа, Лондоннан бір нұсқа алдым. Сөйтіп, жалпы саны 8 қолжазба нұсқа таптым. Бұған тағы екі мәтін қостым. Оның бірі «Зафарнамаға», екіншісі Джувейнидің "Жаһангоша" тарихына қатысты. Міне, осы 10 нұсқаны салыстырдым. Алайда, бұл 10 нұсқаның екеуі кемшіндеу. Бұлар сол «Зафарнама» мен «Жаһангошаға» қатысты. 8 нұсқа толық салыстырылды. Кемінде 4 немесе одан да көп қолжазба салыстырылған жағдайда ғана ғылыми мәтін құнды болады. Біз әлемдегі "Рашиди тарихы" еңбегіне қатысты барлық қолжазбаны жинадық. Бұған дейін мұндай оқиға болмаған.  Мен қазақ тіліндегі мәтінді көрмедім. Орыс тіліндегі мәтіннен аударылған сыңайлы. Түрік тілінде де мәтін бар. Бұл мәтіндердің еңбекке адалдық тұрғысынан дұрыс еместігіне еш күмәнім жоқ. Түсінгендерін ғана жаза салған. Бір мәтінді аударған кезде, егер ол мәтіннің әдеби құндылығы болатын болса, соған шамамыз келгенше нақты көңіл бөлуіміз керек. Аудармада кейбір әдеби құндылықтардың жойылатыны анық. Бірақ, Фицджеральд Омар Хайямды аударған кезде әлемде бомба жарылғандай жаңғырды емес пе?! Өйткені, ол Хайямның рубаиларының әдеби құндылықтарын ескерген. Сондықтан әлем Фицджеральдтың аудармаларына ғашық болды. Дүние жүзі Фицджеральдтың туындысын оқиды. Ешбір аударма оның қуатына жетпейді. Хайям Фицджеральдқа дейін де, кейін де аударылған. Бірақ, олардың ешқайсысы Фицджеральтың аудармасындай болған жоқ. Өйткені, ол әдеби құндылықтарды көрді. Міне, істің қиындығы осында. Қалай болғанда да, қазір негізгі мәтін дайын. Мен осы мәтінді "Бұл басқа ешкімге емес, Мырза Хайдарға тиесілі" деп батыл айта аламын. Мәтін дайын. Қазақстан мен Ресейде нағыз әдебиеттанушы, тілтанушы, мәтінтанушы ғалымдарды тауып, оны қазақ және орыс тілдеріне аудару керек.

Демек, қазір алдыңызда екі мақсат тұр: біріншісі – осы кітапты таныстыру, екіншісі – оны дұрыс аударту.

Ия. Оны таныстырып, дұрыс аударту. Бұл – ешқашан атқарылмаған жұмыс. Алайда өзекті іс. Бұл қажеттілікті Қазақстанның мәдени ортасы түсінуі керек. Мысал келтірейін: «Бейһақи тарихы» – үлкен еңбек. Қазір оның 10-нан бірі ғана сақталған. Қалғаны жоғалып кеткен. Бір күні біреу келіп, «Бейһақи тарихының» 10 бөлігін тауып алып, бірнеше нұсқамен салыстырдым десе, бұл Иран халқы үшін өте құнды болады. Оны қолға түсіру үшін миллиардтаған қаржы жұмсайды. Менің ойымша, қазір Қазақстан халқы осындай оқиғамен бетпе-бет келіп отыр. Сіз сияқты парсы тілін білетін, осы сөзімді ести алатын адамдар мұны Қазақстан халқына жеткізуіңізді өтінемін. Хабарландырудың бір бөлігі елшілікке байланысты. Қуанышқа орай, сіздің елдің елшісі менімен кездесуді сұрады. Бір күні ол кісімен кездесуім керек. Қаласаңыз, сол күні сіз де кездесуге қатыса аласыз. Айнаш Қасым да осында болғанда ғой. Ол кісі де кездесуге қатысатын еді. Өйткені, мұндай іске қызығатынын білемін, байланыс орнатар едік. Қалай болғанда да, біз бір бағдарлама жасауымыз керек. Оны сіздің елдің көрермені көп телеарналарыңыздың бірінен көрсетуіміз керек. Иранда сіздің халыққа тиесілі бір мәтіннің академиялық нұсқасының әзірленгенін жариялауымыз керек. Бұл хабар біртіндеп Қазақстан халқының құлағына жетеді. Мен 2019 жылы 5-6 айдан кейін негізгі мәтінді Иранда басып шығаруға тырысамын. Оны "Моуқуфат-е Афшар" баспасынан  шығарамын немесе басқа бір беделді баспадан жарық көреді. Негізгі мәтін жарыққа шыққаннан кейін қазақ және орыс тілдеріне аударуды бастай аламыз. "Мырза Хайдар" деген тағы бір кітап болады. Автордың өмірбаяны, тілі, сопылығы, географиясы мен тарихы осы кітапта баяндалады.

Сонымен қатар ол жайлы жүргізілген барлық зерттеулерді де кітапқа кіргізесіз ғой?

Ия, осының барлығы "Мырза Хайдар" кітабында алдымен парсы тілінде берілуі тиіс. Артынан қазақ және орыс тілдеріне аударамыз. Мен Бу Әли Сина университетінде бір топ құрдым. Онда 10-ға жуық докторант пен бірнеше магистрант бар. Олардың барлығы Мырза Хейдар жайлы зерттеу жүргізіп жатыр. Бірақ, мәтіннің өзін қарастырып жатқан жоқ. Мысалы, біреу Мырза Хайдардың әдебиетін, екіншісі Тибет жайлы зерттеп жатыр. Неге? Өйткені, Мырза Хайдар "Тибет жайлы алғашқы дұрыс хабарларды мен беріп отырмын" деп жазған. Бұл өте маңызды. Осындай ұсақ тақырыптар егжей-тегжейлі зерттеліп жатыр. Егер жақсы нәтиже берсе, біз Теһранда Қазақстанның елшісімен кездесіп, отырыс өткізіп, ол кісіні осы зерттеулермен таныстыра аламыз. Бұл Қазақстан тарихындағы ірі оқиғалардың бірі болмақ.

Кітапты шығарғанда қолжазба нұсқа парсы тіліндегі мәтін және оның аудармасымен қатар беріле ме?

Мұндай әдісті Омар Хайямның туындыларын басып шығарғанда қолданған. Бір бетке парсыша мәтінді, екінші бетке француз тіліндегі, келесі бетке ағылшын тіліндегі мәтіндерді қойған. Бұл енді Қазақстанда құрылуы тиіс ғылыми орталыққа байланысты. Біз сол орталықта жұмыс істей аламыз.

Қалай болғанда да, басқа елге келетін дипломаттың, мысалы, Ирандағы Қазақстан елшісінің мәдени істер жөніндегі орынбасары болады. Ол кісіге бір ғалымның 10 жыл өмірін қазақ жазушысына арнағаны аса маңызды болары анық.  Мен бұл істі ғылым үшін атқардым. Ешкімге міндет артқым келмейді. Бірақ, еңбегімнің қадірін білсе екен, қандай үлкен іс атқарғанымды түсінсе екен деймін. Қазақ халқы Мырза Хайдардың ең ірі ұлттық тірек екенін білсін. Ол өте ұлы тұлға болған. Өз заманында бүкіл Орта Азия мен Иранда оның ұлылығына тең келетін жазушы болмаған деп ойлаймын. Яғни х..қ.ж.с.б. 10 ғасырда, милади жыл санағы бойынша 15 ғасырда Кавказ, Кіші Азия, Орта Азия мен Иранда Мырза Хайдар сияқты ұлы жазушы болмаған. Мырза Хайдар өте маңызды тұлға болған. Шығармасын неліктен парсы тілінде жазған десек, сол арқылы көбірек адамдармен және ғалымдармен байланыста бола аламын деп ойлаған. Парсы тілі ол кезде ғылым тілі болған. Мырза Хайдар әлеммен көбірек байланыс орнату үшін өз еңбегін парсы тілінде жазуы керек болды. Әйтпесе, ол Қазақстан аймағында дүниеге келіп, өмір сүрген. Ибн Сина секілді. Ол кітаптарын араб тілінде жазған. Ол заманда араб тілі ғылым тілі болып, кең таралған. Алайда, біз Ибн Синаны араб тілінде жазғаны үшін араб елдеріне тиесілі ғалым деп айта алмаймыз.

Сұхбатыңызға рахмет!

Cұхбаттасқан http://Parstoday.com/kk сайтының арнайы тілшісі.

Материалды көшіріп басқан кезде сайтқа міндетті түрде сілтеме жасалуы керек.