Маусым 14, 2023 21:27 Asia/Almaty
  • Екінші ұстаз (3)

Фарабидің шығу тегіне қатысты келіспеушіліктер көп. Фарабидің тегіне қатысты күмәнді рауаяттардың саны VII ғасырдан кейін және 8-10 ғасырлар аралығында айтарлықтай өсті. Фарабидің тегін түсіндіруде бұл рауаяттардың пайда болуы Селжүктер дәуірінен бастап оның туған қаласы Үлкен Хорасан мен Транс-Нидерландыда, одан кейін Ирак, Шамат, Мысыр және түріктердің үстемдігімен Кіші Азияда болған оқиғаларға байланысты.

Шындығында, түркілердің саясат саласында  билікке келуі және олардың  жаулап алулары олардан өзін-өзі көрсетудің қандай да бір түрін іздеуді талап етті және осылайша олар тарихи фактілерді бірнеше рет бұрмалауы мүмкін. Түріктердің бұл уайымы көптеген нәрселердің, соның ішінде хижридің бірінші-төртінші ғасырларындағы түріктер басып алған аймақтарының ирандық ерекшелігінің жойылуына себеп болды. Кейбір тарихи фактілерді бұрмалауға негізделген айлалы келбет жасалды және бұл кейінгі ғасырлардағы зерттеушілердің адасуына себеп болды.

Фараби дүниеге келіп, оның Бағдат пен Дамаскіге сапар шегуінен бастап, бірнеше ғасырдан кейін Ибн Халқан, Жамал ад-Дин Қифти, Ибн Әби Сәбие сияқты адамдар оны түрік деп санағанға дейін Фарабидің туған ортасы және  өмір күрт өзгерістерге ұшырады. Үлкен Хорасанға соғдылардың, хорезмдіктердің және тахарлардың орнына түріктер мен татарлар қоныстанған болатын. Фарабидің туған жерінде бірнеше жүз жыл бұрынғы демографиялық құрам жоқ, ол аймақтардың халқы жаңа тілде,  яғни түрік тілінде сөйледі,  ол  жерлерде түріктер қоныстанды.

Фарабиді түрік текті деп  таныстырған маңызды дереккөздердің бірі болған Ибн Халқан Фараби жетпіс тіл білгенін айтады. Бұл тұжырымның асыра сілтеу екені даусыз, бірақ айта кету керек, егер Фараби Ибн Халқан бойынша көптеген тілдерді білген болса, олардың бірі түрік тілі болуы керек, бірақ Фарабиден түрік тілінде жазба жоқ. Фарабидің парсы тілінде де  жазбасы жоқ. 

Фараби өлгеннен кейін көп уақыт өткен соң жарық көрген кейінгі деректерде айтылған күмәнді рауаяттарда Тархан есімі Фараби  тегінде айтылады. Бұл деректерде Тархан бірде Фарабидің бірде атасы болып саналады. Бұл екіұштылық қазіргі уақытқа жақын кейбір деректерде бар және Ибн Халқан сияқты адамдар Тарханды Фарабидің атасының немесе әкесінің аты ретінде санайды. Бірақ Тархан Фарабидің әкесінің аты да, атасының да, тіпті бабасының да аты болмаған. Тарханды бұл дереккөздерге жеткізген және кейінгі адамдардың күмәнді әңгімелеріне себеп болған нәрсе Фараби есімін оның шығармаларының алғашқы қолжазбаларында Фараби Әбу Наср Мұхаммед бин ат-Турхани деп атаған және осы соңғы түрі үшін оның есімін тіркеу болды. Ибн Халқан сияқты кейінгі авторлар кейде әкесінің аты ретінде, кейде Фараби атасының аты ретінде берген Тархан есімі сияқты түрікше түрі мен айтылуындағы Үзлеғ есімі Фараби шежіресінде кейде кездеседі.  Оның шындықта ешқандай негізі жоқ.

Соныңда, Фарабидің өмірі мен өлімі хижраның 7-ші ғасырында ислам өмірбаяндарының назарына түскенде, Фарабидің туған жеріне қатысты мұндай шатасушылықтар басым болды, деп айтуға болады. Бұл өмірбаяншылар өз еңбектерін естіген сөздерге, жаңалықтарға және деректі емес, зерттелмеген ауызша есептерге негіздеген. Фараби өмірінің фактілерінің бұрмалануымен ұштасатын бұл жаңалықтар мен ауызша дәйексөздер толығымен біркелкі болған жоқ. Олардың ішінде кейбіреулер Фарабидің әкесін Иран текті әскери қолбасшы деп санайды. Бұл нақтылаулар Фарабидің белгілі бір тіл мен нәсілге  жіберілгенін жоққа шығару немесе оның басқа тіл мен нәсілге шыққанын дәлелдеу мақсатында жасалмаған. Өйткені Фарабидің әрекеті  мен ой-пікіріне мұндай күш-жігер қажет емес екенін баса айту керек. Талпыныс данышпанның өмірінің фактілерін оның кейіпкерін қалыптастыруда рөл атқарғаны туралы нақтылауға бағытталған. Оның өзі әмбебап, трансэтникалық, нәсілдік және тілдік тұлға.