Ирандағы соңғы оқиғаларға шолу (6): Иран Ислам Республикасының құқықтық жүйесіндегі әйел

Ислам – теңдік діні, адамдардың жалғыз артықшылығы – иман мен тақуалық деп біледі. Ислам діні адам баласының қасиеттілігі мен қадір-қасиеті үшін әйел мен еркек үшін айырмашылық қоймаған.

Жахилилер дәуірінде әйелдің отбасы, әлеуметтік, экономикалық және саяси салалардағы жағдайы қысымшылық және қараңғы болды. Сондықтан Исламның негізгі дамуларының бірі әйелдің адами және әлеуметтік жағдайын реформалау деп санауға болады. Ислам әйелдердің жұбай таңдау, шәһид болу, қоғамдық және саяси қатысу сияқты әлеуметтік құқықтарын орынды санаған. Бұл саладағы кейбір шектеулер әлеуметтік мәселелерде әйелдің   шығынға ұшырамауы үшін ғана қарастырылған.

Исламға дейін әйелдер ең қарапайым адам құқықтарынан да мақрұм болған. Надан кезеңде арабтар әйел еркектен төмен заттан жаратылған және тауар дәрежесіне ие және әкенің немесе күйеуінің меншігінің бір бөлігі деп есептеген. Араб тарихының дереккөздері надандық дәуіріндегі әйелдердің жағдайын қараңғы және аянышты сипаттайды. Жахилиятта ер адам отбасының иесі болды және әйелді   өмір сүру  құқығынан айра алды. Жәһилиятта әйелдер басқа адамдардың қатарында емес, екінші дәрежелі адам саналған.

Бірақ Исламның келуімен және илаһи әділеттің орнығуымен ер адамдармен қатар әйелдердің де материалдық және рухани құқықтары белгіленді. Ислам – теңдік діні, адамдардың жалғыз артықшылығы – иман мен тақуалық  деп біледі. Ислам діні адам баласының қасиеттілігі мен қадір-қасиеті үшін әйел мен еркек үшін айырмашылық қоймаған. Адамның өмірі, мүлкі, ар-намысы, пікірі және дауысы құрметтеледі және оның жеке өмірі әрқашан қорғалуы керек. Исламның адам баласы үшін қадір-қасиеті мынада: ол адамдарды жер бетіндегі Алланың халифасы деп санайды және бұл халифат үшін ер немесе әйел жынысын ажыратпайды. Негізінде, исламдық құқықтық жүйенің құрметтерінің бірі – әйелдің экономикалық, саяси, отбасылық, соттық, діни құқықтарын мойындап, әйелдің әйел мен ана ретіндегі орнын қарастырып, оған махр мен фиқһты белгілеу. Оған махр мен фиқһ белгілеу әйелдің жеке, отбасылық және әлеуметтік құқықтарын сақтайды.

Араб жахилилері кезінде мұрагерліктің жалпы ережесі тек тайпаның жауынгерлері болған ер адамдар мұрагер болды, ал әйелдер мен балалар мұрадан айырылды. Арабтар әйелді адам деп санамаған, әйелдер мұрадан айырылып қана қоймай, тауар саналып, мұрагерге мұра ретінде берілген. Ислам мұрагерлік саласында төңкеріс жасады және әйелдерге мұрагер болу құқығын берген және тайпалық сенімдер мен әдет-ғұрыптарға негізделген жахилият дәуірінің барлық қатыгез заңдарын жойған әлемдегі алғашқы құқықтық жүйе болды.

Исламның нұрымен және «Ниса» сүресінің 7-аятының түсуімен марқұмның артына қалдырған нәрселерінен ерлер мен әйелдердің бөлісу қағидасы танылып, әйелдер де мұрагерлікке ие болатын жаңа құқықтық қатынастар пайда болды. Сондықтан Алла Тағала Ниса сүресінің 7-аятында: «Әке-шеше және жақындардың қалдырған нәрселерінен еркектерге де үлес бар. Әке- шеше және жақындардың қалдырған нәрселерінен әйелдерге де үлес бар. Аз немесе көп болса да, одан өлшеулі несібе бар... »,- деді. Ислам діні ерлер мен әйелдердің қаржылық тәуелсіздігі және әйелдердің өз мүлкін басқару және иелену құқығын шиіттердің фиқһының мұсылмандық принциптерінің бірі ретінде қарастырады. Оған сәйкес, әйел қаржылық және экономикалық мәселелерде толық еркіндікке ие және күйеуінің рұқсатынсыз өзінің жеке мүлкіне билік ете алады.

Исламның саяси және әлеуметтік аренадағы әйелдер үшін белгілеген орны мен орны ерлерден кем емес. «Тәубе» сүресінің 71-аятындағыдай, Алла Тағала маңызды әлеуметтік жауапкершіліктердің біріне сілтеме жасай отырып, ерлерге де, әйелдерге де үндеп, былай дейді: «Мүмін ерлер мен мүмін әйелдер, бір-біріне көмекші. Олар дұрыстыққа қосып, бұрыстықтан тосады..». Осы аят бойынша әйелдерге де ер адамдар сияқты қамқоршылық және түзеу жұмыстарын жүргізуде үлкен жауапкершілік жүктеледі. Ендеше, жақсылыққа жігерлендіріп, жамандықтан жирендіру ер мен әйелдің міндеті, сондықтан екеуі де қоғамда тиімді болып, саяси-әлеуметтік рөлдерін атқара отырып, оны түзетуге тырысуы керек.

Әйелдердің саяси және қоғамдық сахнаға қатысуының исламдық тарихи тамырын түсіну үшін әйелдердің ардақты Пайғамбарға (с.ғ.с.) бият ету мәселесін еске алуға болады. Тарихқа жүгінсек, Пайғамбар (с.ғ.с.) дәуірінде әйелдердің ант беруінің алғаш рет пайда болуы «Бият ан-Ниса» деп аталады. Әйелдердің алғашқы жеке және әлеуметтік құқықтарынан айырылған кезеңде бұл антқа әйелдердің қатысуы өте таң қалдырды. Әйелдердің Алла Елшісіне (с.ғ.с.) ант беруі Худайбия тыныштығы мен Меккенің фатхы кезінде өтті және ол тіл түрінде болды. Ғадирде әйелдер қолдарын су құйылған ыдысқа салып, хазірет Әлиге (ғ.с.) ант берді.

Алла Тағала «Мумтәхинә» сүресінің 12-аятында Меккені жеңген күні әйелдердің Пайғамбарға (с.ғ.с.) бият етуі туралы айтады: «Әй Пайғамбар! Егер саған мүмін әйелдер, Аллаға еш нәрсені ортақ қоспауға, ұрлық қылмауға, зинашы болмауға балаларын өлтірмеуге, қол-аяқтарының арасынан бір жала жаппауға, (Суық жолдан тапқан баланы өз еріне телімеуге.) және ізгілік істеуге, өзіңе қарсы келмеу үшін келген кезде, олардың (биғаттарын) серттерін қабыл ал. Олар үшін Алладан жарылқау тіле. Өйткені Алла, тым жарылқаушы, ерекше мейірімді».

Иранда әйелдер мен ерлердің саяси қатысуы тең деп танылғандықтан, әйелдердің сайлау құқығы 1341 жылдан бері мойындалып, әйелдер ерлер сияқты өз елінің тағдырын анықтауға қатыса алады.

Жиһад та ислам саяси мәдениетінің маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Ислам тарихы әйелдердің жиһадқа қатысты істердің маңызды бөлігіне қатыса алатынын көрсетеді, өйткені жиһад тек окопта болу және ату ғана емес еді. Әйелдер майданда материалдық-техникалық көмек пен қолдау көрсете алады. Жауынгерлерге су мен азық-түлік жеткізіп, жаралыларды емдей алады. Жиһад пен соғысу әйелдің міндеті емес делінуі әйелге жиһад жасауға болмайды дегенді білдірмейді, бірақ жиһад әйелге парыз болып саналмайды. Сондай-ақ бастапқы жиһадқа әйелдер бастамашы болса, олардың қатысуы рұқсат етілмейді. Бірақ мұсылмандар соғыстың бастамашысы болып табылмайтын және өз жерін жаудың шабуылынан қорғауға тиіс қорғаныс соғыстарында әйел тіпті әйелдер әскерінің қолбасшысы бола алады. Ерлер мен әйелдерге арналған арнайы қорғаныс болмағандықтан, қорғаныс бар жерде әйел еркектің қасында болады.

Сондықтан Исламның     негізгі дамуларының бірі әйелдің адами және әлеуметтік жағдайын реформалау деп санауға болады.  Ислам әйелдердің жұбай таңдау, шәһид болу, қоғамдық және саяси қатысу сияқты әлеуметтік құқықтарын орынды санаған. Бұл саладағы кейбір шектеулер әлеуметтік мәселелерде әйелдің   шығынға ұшырамауы үшін ғана.     

Ислам республикасы жүйесінде мұсылман әйел қоғамда белсенді болып, маңызды саяси шешімдерге қатысады.     Бұл жүйеде батыстық қоғамдардағы тауарларды сатуға және еркектерді рахаттандыруға дағдыланған әйелдерге қарағанда,  әйелдің әйел ретіндегі адамдық ұстанымы сақталады. Ислам революциясының жетекшісі аятолла Хаменеи батыстық қоғамдарды патриархалдық деп атайды, өйткені олар әйелдерді еркектер  үшін деп санайды. Ол: «Батыс патриархатының бір белгісі - олар әйелдерді еркектер  үшін деп санайды. Сондықтан әйел еркек ләззат алуы үшін бояну керек дейді. Бұл патриархат, бұл әйел бостандығы емес. Бұл шын мәнінде еркетің еркіндігі! Олар ерлердің еркін болғанын қалайды. Олар әйелдерді еркектердің алдында хиджабсыз әрі боянғанын қалайды»,- деді.