«Фаджр» онкүндігі (7): Ислам революциясы және оның экономикалық жетістіктері

Елдің стратегиялық саясаттарының бір бөлігі ретінде қарастырылатын Иранның экономикалық әрекеттерінің арасында білімге негізделген экономикаға көңіл бөлінеді. Иран Ислам революциясының құрметті әрі терең ойлы жетекшісі хазірет аятолла Хаменеи өз сөзінде хазірет Әлидің (ғ.с.) «Нәһдж әл-Балағә» асыл кітабындағы «Ғылым – күш...» деген сөздеріне тоқталды.

Ислам революциясы жетекшісі халыққа және шенеуніктерге кезекті ескертулерінің бірі – ғылым үйренуге және оған қаржы салуға көңіл бөлу. «Бізге ғылыми тұрғыдан ілгерілеу керек. Бұл біздің нақты қажеттілігіміз. Ғылыми тұрғыда ілгері кетпесек, өркениеттік жауларымыз бен мәдени-саяси жауларымыздың қаупі тұрақты қауіп болып қала бермек. Бұл қауіп тоқтатылғанда немесе қауіп азайғанда, біз ғылыми тұрғыдан алға басамыз».

Жаңа әлемде нақты күш жаңа технологиялар мен инновацияларға қол жеткізген елдерге тиесілі болады. Сондықтан революция көшбасшысы экономиканың әртүрлі салаларында шығармашылықты құру және өнімділік пен жұмыс тиімділігін арттыру үшін білімге негізделген компанияларды құру түріндегі ғылымға негізделген экономикаға ерекше мән береді. Иран өзінің жас халқы мен білімді адам күшіне қарамастан ғылым мен білімді ел экономикасының ілгерілеуі мен дамуы үшін қолдану мүмкіндігі жоғары. Сондықтан, білімге негізделген экономикаға инвестиция салу Ислам революциясының маңызды жетістіктерінің бірі ретінде қарастырылуы керек.

Инновациялар, зерттеулер мен әзірлемелер білімге негізделген экономиканың негізін құрайды. Он жылға жетер-жетпес уақыт ішінде Иран инновациялар бойынша сауалнамаға қатысқан елдер арасында өз дәрежесін жақсартып, оны 120-дан 60-қа дейін көтере алды. Иранда білімге негізделген компаниялардың 7 мыңнан астам жинағы мен 1600 шығармашылық компания тіркелген. Бұл компаниялар биотехнология, ауыл шаруашылығы және тамақ өнеркәсібі, химиялық технологиялар, озық машиналар мен жабдықтар, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен жабдықтар, электр және электроника, телекоммуникациялар, ақпараттық технологиялар және компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету, және... өнімдер сияқты әртүрлі технологиялық салаларға қатысады және және .... қоғам мен салаларға өз өнімдері мен қызметтерін ұсынады.

Медицина саласында өткен 20 жылда Иран медициналық құрал-жабдықтар саласында жақсы жетістіктерге жетіп, көптеген өнімдерді өндіруде өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейіне жетті. Иранда медициналық құрал-жабдықтар саласында 3500-ден астам компания мен 248 білімге негізделген компания жұмыс істейді. Иранның қабілетті мамандары кейбір жоғары технологиялық медициналық құрал-жабдықтарды шығару арқылы кейбір елдер мен ірі халықаралық компаниялардың монополиясынан шыға алды. Мысалы, коронавирус эпидемиясы кезіндегі медициналық техника саласының бірегей жетістіктерін атап өтуге болады. Коронавирус індетінің басталуымен әлемнің көптеген елдері медициналық құрал-жабдықтар мен тұтыну тауарларының тапшылығынан зардап шекті. Осылайша, кейбір елдер басқа елдерге тіпті бір масканы жіберуге рұқсат бермеді немесе олар басқа елдерден вакцина жөнелтілімдерін ұрлады. Сол дәуірде халықаралық санкцияларға қарамастан ирандық өндірушілер ең қысқа мерзімде елдің қажеттіліктерін қанағаттандырып, тіпті өнімдерін экспорттауға мүмкіндік алды. Бүгінде Иранның медициналық өнімдері мен жабдықтары 50-ден астам елге экспортталады. Білікті дәрігерлер мен мамандардың, озық құрал-жабдықтары бар және ақылға қонымды шығындары бар медициналық орталықтардың болуы көрші елдерден жыл сайын жүздеген мың пациенттің Исламдық Иранға емделуге сапармен баруына себеп болды.

Білімге негізделген компаниялардың барын Иран экономикасының басқа салаларында да байқауға болады. Мысалы, ауыл шаруашылығы саласында ауыл шаруашылығы зиянкестерін бақылау үшін бөлме өсімдіктерін азықтандырудың жаңа технологияларын қолдану туралы айтуға болады. Иранда 298 білімге негізделген компания ауыл шаруашылығы, биотехнология және тамақ өнеркәсібі салаларында белсенді жұмыс істейді, олар өз өнімдерін ішкі нарықтан бөлек басқа елдерге экспорттайды. Біріккен Ұлттар Ұйымының Азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымының (ФАО) 2020 жылғы деректерге негізделген соңғы есебіне сәйкес, Иран дүние жүзінде 20 маңызды ауылшаруашылық өнімін өндіруде үшінші-он тоғызыншы орындарда.

Өнеркәсіп пен тау-кен өнеркәсібі саласында Ислам революциясының жеңісіне дейін елдің өнеркәсіптері технология, техника және кейбір шикізат жағынан негізінен шет елдерге тәуелді болды. Кез келген материалды, бөлшектерді және құрал-жабдықтарды импорттауды кешіктіру өнеркәсіптік кәсіпорындардың өндірісін азайтады. Бүгінгі таңда елдің өнеркәсіптері мен шахталарына қажетті көптеген машиналар мен бөлшектерді жас және қабілетті ирандық мамандар өз ішінде жасайды. Сондықтан елдегі экономикалық өркендеудің куәсі болып отырмыз. Өнеркәсіп пен тау-кен өнеркәсібі саласындағы статистика мен цифрларға көз жүгіртсек, бұл сөздің растығына дәлел бола алады.

Елді мекендердің, өндірістік аудандардың және арнайы экономикалық аудандардың дамуы революциядан кейін айтарлықтай өсті. Революцияға дейін (1979 ж.) қалалық құрылыстары (су, электр, газ және телефон) бар қалалар мен өнеркәсіп аудандарының саны небәрі 2 ғана болды. Бүгінде олардың саны 600-ге жуықтады. Тамақ өнеркәсібі, сусындар және т.б. саласында ірі өнеркәсіптік цехтардың саны революцияға дейінгі 719 цехтан (1977 ж.) 2700-ден астам цехқа дейін өсті. Тоқыма, тігін, былғары және тері өнеркәсібі саласында Иран өндірістік цехтардың екі есеге жуық ұлғайғанының куәсі болды. Революцияға дейін (1977 ж.) қағаз бұйымдарын жасау, полиграфия және баспа ісі саласында 166 шеберхана жұмыс істеді. Бірақ бүгінде бұл компаниялардың саны 500-ге жуық цехқа жетеді. Қазіргі уақытта көптеген зауыттар өнеркәсіп өнімдерін, тұрмыстық техниканы, автомобильдерді және басқа нәрселерді шығаруда белсенді жұмыс істейді  

Тау-кен өнеркәсібі мен минералды өнеркәсіп саласында революция жеңісіне дейін (1979 ж.) Иранда 200-ден аз кеніш жұмыс істесе, қазір бұл сан 10 000 шахтаға жетті. Иранның минералды қорының 60%-ын құрылыс материалдары үшін өндіруге болады, ал қалғандары металдық және металл емес минералдар. Бұл тұрғыда өсу мен даму үшін маңызды және ықпалды екі өнімді ғана атап өтеміз, яғни болат пен цемент. Иран 2022 жылдың бірінші тоқсанында 6,9 миллион тонна болат өндіріп, әлемдегі осы стратегиялық өнімді өндіретін 10 елдің қатарына енді. Бүгінде Иранда 100-ге жуық болат зауыты жұмыс істейді. Тұтынуы дамудың белгісі болып табылатын тағы бір маңызды өнім - цемент. Иранның сұр, тас және түрлі-түсті цементтің 27 түрін шығаруға мүмкіндігі бар. 2021 жылы Иран әлемдегі ең ірі сегіз цемент өндірушілердің бірі болды. Бұл минералды өндіруде Ирандағы 80-ге жуық зауыт белсенді жұмыс істейді, олар ішкі қажеттіліктерді қанағаттандырумен қатар Ирак, Ауғанстан, Сирия, Кувейт, Оман, Пәкістан, Катар, Түркіменстан және Қазақстан сияқты көршілес елдерге экспорттауда.

 ИИР-ның сауда және сауда балансы соңғы жылдары Иранның аймақтық және көршілес елдерге шикізаттық емес тауарлар экспортының айтарлықтай өскенін көрсетеді. Қазіргі Өнеркәсіп және кен министрі Фатеми Аминнің айтуынша, Иранның экспорты қарқынды өсуде және келесі жылы мұнай сауда балансынан шығарылады деп күтілуде. Айта кетерлігі, бүгінгі таңда Иранның экспорттағы мақсаты тек валюта табу ғана емес, сонымен бірге қуат жасау. Яғни, негізгі шикізат өнімдерін өндіру мен экспорттаудан бас тартып, кейбір дәрі-дәрмек пен аз ғана елдер шығара алатын құрал-жабдықтар сияқты күрделі өнімдерді экспорттау керек. Иранның 2021 жылғы дәрежесі күрделілік индексі (білімге негізделген өнеркәсіп және экспорт) бойынша 65-ші орында болды. Елді жоспарлаушылардың күш-жігері алдағы 5 жылда 40-тан төмен болу. Бұл орын алса, Иран экономикалық әлемде білімге негізделген ел ретінде танылады.

Телекоммуникация және байланыс техникасының дамуы елді осы көрсеткішке жақындататын жайттардың бірі. Спутниктер өсу мен дамуда өте маңызды рөл атқарады. Бұрын спутниктердің миссиялары негізінен қауіпсіздік немесе бәсекеге қабілетті болды, бүгінде бұл технологияның экономикалық өлшемдері мен даму қосымшалары маңызды болды. Жерсерік арқылы жіберілген суреттер мен деректер телекоммуникациялар мен навигациядан табиғи апаттарды болжауға және зардаптарды азайту үшін олардың салдарын басқаруға, пайдалы қазбаларды ашуға, климаттың өзгеруін бақылауға, ормандарды, жайылымдар мен мұхиттарды бақылауға дейін кең және маңызды қолданбаларға ие. Білімге негізделген компаниялар спутниктерді жобалау және өндіру, спутниктік ақпарат станцияларын қабылдау және жіберу саласында белсенді жұмыс істейді. Иранның осы саладағы соңғы жетістіктерінің бірі Сақшылар корпусы аэроғарыш күштері сарапшыларының талпыныстарының арқасында 1401 жылы 13 қарашада ұшырылған «Қаем-100» жер серігін ұшыруы болып табылады. Бұл спутниктің жоспарларының бірі – Венера спутнигін орбитаға орналастыру. Нахид спутнигі — Иранның ғарыштық зерттеулер институты жасаған телекоммуникациялық жерсерігі. Иранның ғарышқа сәтті ұшырылуы Иранның білім шекарасының шетінде алға жылжуға бел байлауының байыпты екенін көрсетеді.