2019 жылдың 17 тамызы тұтқындардың исламдық Иранға қайта бастаған күнінің жылдығы болды. Осы күнге орай, Иран Телерадио бірлестігінің әлемдік қызмет торабындағы Қазақ радиосының қызметкері әрі Ирактың Иранға таңған соғысында тұтқында болып қайтқан ардагер Мұхаммадреза Каримзадеден алған сұхбаттың жалғасын назарларыңызға ұсынамыз.

(Басы 3-бөлімде)

... Шамамен 9 ай осындай жағдайда болдым деп айтуға болады. Бір ай ана камераларда болдық. Өстіп, 10 ай өтті. Осы аралықта ирактықтардың тиісіп-азаптауы азайған екен. Лагерьге қайтқан кезде бостан бос тиіспейтін. Жағдай болып қалса ғана мазалайтын. Мен жаралы болған соң аса соқтықпайтын. 9 айдан кейін лагерьге қайтқанымда маған үлкен бір дүниені бергендей болды. Бір бөлмеде екі адам тұрдық.

• Бұрын көрген адамдарыңыз лагерьде бар ма еді?
• Мен үшін бәрі жаңа адамдар еді. Ешкімді танымадым. Өйткені мені басқа бір бөлімге ауыстырған болатын. Лагерьде 12 бөлім болды. Олардың әрқайсысында 100 адамнан орналастырылатын. Өзім болған бөлімде ешкімді танымадым.
• Сол Тикритте ме?
• Ия. Бұрынғы лагерьге апарды, бірақ бөлімімді ауыстырды. Алдымен 4-ші бөлімде болдым, 9 айдан кейін қайтып келгенде мені 1-ші бөлімге ауыстырды. Бәрі маған таңсық көрінді. Бірақ қатты қуандым. Өйткені 100 ирандық бір жерде едік. Сөйлесетінбіз, сұхбаттасатынбыз. Онда бір адам бар еді. Жаралы болған кезімде денемнен жағымсыз иіс шығып, іріңдеп кеткен еді. Ешкім менің жаныма келіп отырғысы келмейтін. Бірақ сол кезде бір адам менің қасыма келіп, сұхбаттасып, жалғыздықтан арылтатын. Ол да сол бірінші бөлімде екен. Бірақ мен оны танымадым. 9 ай өтті ғой. Ол да мені танымады. Ол мені ауруханаға барып, сонда шәһид болды деп ойласа керек. Өйткені менен хабар келмеген. Лагерьге келген күннің ертеңінде аулада отыр едім, алдымнан бір адам ары-бері өтті. Түрі таныс көрінді. Бір рет "Бері келші" деп шақырдым. "Пәленше емессіз бе?" деп сұрадым. Аты Жапар еді. "Ия" деді. "Фамилияңыз Зоморрадиан емес пе?" деп сұрадым. "Ия" деді. "Менің кім екенімді білесің бе?" деп сұрадым. "Жоқ" деді. "4-бөлімде бір жаралының жанына келіп, сөйлесіп тұратынсыз. Ертегі айтып, жалғыздықтан арылтатынсыз. Есіңізде ме? Сол менмін" дедім. Мені көргеніне қатты қуанды. Лагерьде мені танитын адамның барына мен де қуандым. Жақсы болды. Қысқасы, қатты қуандым. Бұл шын мәнінде тұтқында болған кезден қалған ең жақсы естеліктерімнің бірі.
• Кейін Зоморродиан ағамен не болды?
• Оған не болғанын айтайын. Зоморродианның ата-анасы мылқау екен... Иранға қайтып келгенде туысқан екенімізді білдік. Ол Хаманданның баласы екен. "Кербала 4" амалы кезінде сүңгуіршілердің бірі болған. Осы амалға қатысқандардың барлығы шәһид болған еді. Әскери амал болатыны Ирак жағына белгілі болып қалып, олар бәрін бомбалап тастаған. Жапар да осы амалға қатысқан еді. Содан кейін бір шәһидті Хамаданға апарған. Кім екенін білмеген. Зоморродианның ата-анасы оны көріп, "Біздің баламыз" деп таныпты. Оның шынтағында бала кезінен қалған бір белгі бар екен. Әкелген шәһидте де осындай қал бар екен. Сондықтан "біздің ұлымыз" деп қабылдапты. Олар Жапар шәһид болды деп ойлап, әлгі мәйітті Хамаданның зиратына жерлепті. Біз азат етілгеннен кейін ғана олар өздерінің ұлдарының тірі екенін білді. Ол күнге дейін ұлдарын шәһид болды деп ойлаған.
• Сіздер тұтқынның соңына дейін бірге болдыңыздар ма?
• Мен 4 жыл тұтқында болдым. Алғашқы үш жылды Тикрит лагерінде болдым. Төртінші жылы мені басқа жерге ауыстырды.
• Ауруханадан кейін тағы төрт жыл тұтқында болдыңыз ба?
• Жоқ, жалпы айтамын. Аурухананы қосқанда 4 жыл тұтқында болдым. 3 жыл Тикритте, 9 ай ауруханада жаттым. Қалғаннын Тикриттің 11-лагерінде өткіздім. Соңғы жылы біз бен басқа бөлімдердің тұтқындарын Бақубедегі 18-ші лагерьге ауыстырды. Бір жыл сонда болдық. Бірақ Жапарды әкелмеді. Ол Тикриттің 11-лагерінде қалды.
• Қалай босап шықтыңыз?
• Бір күні маңызды хабар беріледі деп естідік. Біздің бөлімде Ирактың жаңалықтарын беретін бір теледидар бар еді.. "Маңызды хабар бар. Сағат 12:00-де жарияланады" деді. Саддам тұтқындармен алмасуға келіскен екен.
• Соғыс аяқталған еді ғой...
• Ия, соғыс 1367 жылы (1988) аяқталды. 1369 жылдың мордад айында (1990) Саддам тұтқындармен алмасуға келісетінін мәлімдеді. Сол кезден бастап Қызыл крестпен сұхбаттасу басталды. Ол кезге дейін Қызыл крестке бізді көруге рұқсат бермеген. Біз жоғалғандар санатында болғанбыз. 1365 жылы "Кербала 4" амалы болғаннан кейін ирактықтар тұтқындарды Қызыл крестке көрсетпеген болатын. Біз жоғалды деп саналғанбыз. Ата-аналарымыз біздің тірі, тұтқында жатқанымыздан хабарсыз болатын. Басқа жағынан Ирак жарияламағандықтан Иран да тұтқындарды Қызыл крестке таныстырмаған болатын. Саддам тұтқындармен алмасуға келіскенін жариялаған соң ғана таныстыра бастады. Алмасуды лагерьдің бірінші бөлімінен бастады. Мен 11-бөлімнен 18-бөлімге  ауыстырылған болатынмын. 11-бөлімде болған достарымыз тезірек босап шықты. Өйткені тұтқындар бөлімдердің реті бойынша босатылатын. 11-бөлімде болған мені танитын тұтқындар Иранға қайтты. Солардың бірі менің махаллем-ауданымда тұратын. Ол Иранға қайтып оралған соң менің ата-анама "Ұлдарыңыз тірі, жақында келеді. Иншалла" деп айтыпты. Біздің кезегіміз келгенше шамамен бір ай өтті. Тұтқындармен алмасу мордад айында басталды. Біз шахривар айында Иранға қайтып оралдық. 1369 жылдың 24 шахриварында (1990 жылдың 15 қыркүйегінде) Иранға келдік.
• Қандай көлік құралымен келдіңіздер? Ұшақ?
• Жоқ. Ирактықтар автобуспен Мехран шекарасына дейін әкелді. Сол жерде Иран бізді қабылдап алып, Керманшахқа апарды. Сол  қалада бізді ұшаққа отырғызып, Теһранға жіберді. Шамамен 3 күн Иранның гарнизондарының бірінде карантинде болдық. Бізде қандай да бір аурудың болмауын қадағалады. Байқамай, туыстарымызға таратып алмауызды көздеді. Үш күн Иранның гарнизонында болдық. Содан соң қарсы алу рәсімі болды. Мені Сақшылар корпусының штабына апарды. Өйткені мен майданға Сақшылар корпусынан шақырылдым. Басидж-халықтық жасақ өкілі болдым. Бізді шақырылған жерімізге қайта апарды. Ықтиярымызға машина берді. Оның үстіне рупор қойылған еді. Соғыс заманынан қалған рупор болатын. Майдандық әндер ойнап тұрды. Мені мешіттің алдына әкелді. Мешіттегі адамдар мені гүл шашып қарсы алып, қолдарына көтерді. Иранда тұтқыннан қайтқандарды осылай қарсы алатын. Туған жеріне келген кезде халық оны осылай қолына көтеретін. Мені де қолдарына алып, мешіттің ішіне кіргізді. Кешкі азан уақыты болды. Мағриб пен Иша намазын оқыдық. Халық менің сөйлегенімді қалады. 10 минуттай сөз сөйледім.
• Махаллеңізге қанша адам қайтты?
• Біздің махалледе тек мен ғана тұтқын болдым.
• Сізге көлік бөлген екен ғой?
• Ия, мені алып жүрді. Біздің махалледе тек мен ғана тұтқын болдым. Теһран махаллелерге бөлінетінін білесіз ғой. Біздің махалле кішкентай. Достарым мені қарсы алып, мешіттен үйге дейін тағы да қолдарына көтеріп апарды. Көршілерім қатты қуанып, көшені шырақтармен көмкеріпті. Той жасап, мен үшін қой сойды. Көшенің тұрғындары біздің үйімізге жиналды. Мен тағы да оларға біраз сөз сөйледім...
• Осылайша бір кезең өтті деңіз. Демек, сіз 20 жасыңызда үйге қайтқан екенсіз ғой?
• 16 жасымда майданға аттандым. 19 жасымда қолға түсіп қалдым. 4 жыл тұтқында болдым. 23 жасымда Иранға қайтып оралдым. 1362-65 жылдары соғысқа барып-келіп жүрдім. 1365 жылы (1986) тұтқынға түсіп, 1369 жылы (1990)  қайтып оралдым.

Жалғасы бар