Maм 15, 2022 18:20 Asia/Almaty
  • Ауғанстанға қарсы 20 жылдық басқыншылықтың салдары (2)

АҚШ-тың 2001 жылғы Ауғанстанға басып кіруі және бұл елдегі 20 әскери интервенциядағы мақсаттары қысқа мерзімді және лаңкестікпен күресу болып көрінеді. Бірақ іс жүзінде лаңкестікпен күрестің астарында американдық басшылардың санасында ұзақ мерзімді мақсаттар көзделді.

 

АҚШ-тың 2001 жылғы Ауғанстанға басып кіруі және бұл елдегі 20 әскери интервенциядағы мақсаттары қысқа мерзімді және лаңкестікпен күресу болып көрінеді. Бірақ іс жүзінде лаңкестікпен күрестің астарында американдық басшылардың санасында ұзақ мерзімді мақсаттар көзделді. Терроризммен күресу және Ауғанстандағы интервенциялық саясатын жүзеге асыру және Ауғанстандағы қауіпсіздікті басқару және бақылауда көп рөл атқару ұранымен АҚШ бұл елдің ресми үкіметін осал жағдайға қоюға тырысты. Дүниежүзілік сауда орталығының құлауының  жылдығында 11 қыркүйекте Кабул үкіметі де 2021 жылдың қыркүйегінде құлады және АҚШ-тың терроризммен күресу туралы мәлімдемесі ресми түрде жеңіліске ұшырады.

Ауғанстандағы лаңкестіктің күшеюіндегі АҚШ-тың рөлі

Сауд Арабиясымен байланысы бар әл-Каида лаңкестерінің 11 қыркүйектегі күдікті шабуылдарынан кейін Ауғанстанды оккупациялауы американдық саясаткерлер үшін Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін және екі полярлық әлем мен қырғи-қабақ соғыстан кейін лаңкестікпен күрес деген желеумен бірполярлы әлем құру туралы армандарын жүзеге асыруға мүмкіндік болды. Осы шабуылмен экстремизм мен терроризм қаупі коммунизмнің орнын басып, АҚШ өзінің үстемшіл деп аталатын күшін дүние жүзінде тағы бір рет көрсете алды. АҚШ-тың жаңа жауларды анықтауы олардың 1990-шы жылдардың ортасынан бері Талибан бақылауындағы Ауғанстанда болған лаңкестік желілерді қолдауына негізделген.

АҚШ президенті Джордж Буш 2001 жылы терроризмді әл-Қаида және оның жақын достары деп атап, Ауғанстанды әл-Қаидаға қарсы соғыстағы басты нысана жариялады. Өйткені ол кезде Талибан  мен әл-Қаида Усама бен Ладен деген атпен белгілі болған, ал 11 қыркүйектегі шабуылдарды саудиялық әл-Қаида лаңкестері жасаған.  Сондықтан АҚШ Ауғанстандағы тәліптер қолдап, орналастырған әл-Қаиданың оқу-жаттығу базаларын жоюды мақсат етті. Ауғанстанның лаңкестерді қолдаудағы рөлі әл-Қаида содырларын жаттықтыру үшін лагерьлер мен баспаналар құру болды. Вашингтонның пікірінше, әл-Қаиданың басқа базалары болса да, олардың ешқайсысы Ауғанстандағыдай қауіпсіз емес еді.   

11 қыркүйек оқиғасын Риядтың қолдауымен саудиялық әл-Каида лаңкестері жүзеге асырды

Американың «терроризмге қарсы соғысы» деп аталатын соғыс 2002 жылы АҚШ-тың Ұлттық қауіпсіздік құжатында Буш доктринасының негізі ретінде де аталды. Бұл доктрина болжамды идеалдар мен АҚШ-тың сыртқы саясаты арасында байланыс жасады. Осы уақытта Батыс Азия (Таяу Шығыс) 2003 жылы қарашада Буш әзірлеген кеңірек географиялық тұжырымдаманы қабылдады. Осы тұрғыдан алғанда Таяу Шығысқа Иран мен араб елдерінен басқа Түркия, басып алынған Палестина, Ауғанстан және Пәкістан территориялары кірді. Буш соғыстан кейінгі жаңа жаһандық стратегияны ұсынды, оның принциптерінің бірі террористік деп аталатын мемлекеттермен ұзақ мерзімді күрес жүргізу болып табылады. АҚШ осы сылтаумен Ауғанстанға басып кіріп, жиырма жыл бойы әскери араласу саясатты жүргізді.

1995 жылға дейін, яғни Ауғанстандағы Талибан билігінің бірінші кезеңіне дейін АҚШ Ауғанстанға аса мән бермеген. Дегенмен, американдық сараптамалық орталықтардың көзқарасы бойынша, бұл американдық сыртқы саясаттағы стратегиялық қателік ретінде қарастырылды.  АҚШ-тың Ауғанстанды «Әл-Қаиданың» базасы ретінде анықтауы бұл елдің өзінің географиялық орналасуынан басқа Американың қауіпсіздік доктринасында идеологиялық маңызды орынға ие болуына себеп болды. Шын мәнінде, 11 қыркүйек Кеңес Одағының ыдырауымен жоспарланған американдық гегемония процесін жеделдетті. Америка Құрама Штаттары «терроризмге қарсы күресті» жаһандық, даусыз қауіпсіздік дискурсына айналдырып, агрессивті сыртқы саясатын жаңа мағынада жандандыра алды.

Буш үкіметі осы проблеманы, яғни 11 қыркүйек пен терроризммен күресті пайдаланып, өзінің көпжылдық стратегиялық мақсаттарына жетуге тырысты. АҚШ Ауғанстаннан тыс, бен Ладенді өлтіру немесе тұтқындау және Талибанды басып-жаншу сияқты шектеулі мақсаттардан тыс кеңірек мақсаттарды көздеді. Терроризммен күрес және Ауғанстандағы орналасуы АҚШ-тың гегемондық рөлін нығайту үшін қысқа мерзімді мақсат пен сылтау болды. Шын мәнінде, лаңкестікпен күресу американдық гегемонияны халықаралық қоғамдастыққа бекіту үшін жоғары мақсат ретінде сылтау болды. Гегемония халықаралық саясатты талдауда алғаш рет 1960 жылдардан кейін қарастырылды, бірақ қырғи-қабақ соғыстан кейінгі кезеңнен бастап үлкен дау-дамайлардың тақырыбы болды.  Гегемонияға ұмтылу қажеттілігін, әсіресе 11 қыркүйектен кейінгі кезеңде американдық неоконсервативті саяси және зерттеу топтар оны ақтау үшін көтерді. Ауғанстан терроризммен күресу және АҚШ гегемониясын нығайтудың бірінші және ең жақсы нұсқасы болды. Маңызды және қуатты  Ресей, Қытай, Пәкістан, Иран  және Орталық Азияның энергетикалық ресурстарына ықпал ету саласындағы стратегиялық  жағдайына жақын ел АҚШ үшін ерекше тартымдылыққа ие.

Мыңдаған бейбіт тұрғындардың өлімі - АҚШ-тың Ауғанстандағы   жиырма жылдық гегемониясының нәтижесі

1991 жылы Кеңес Одағының ыдырауы және АҚШ үшін елеулі қауіп төндіретін күштін болмауы АҚШ-тың жаһандық гегемониясын орнату процесін бұзды. 2001 жылдың 11 қыркүйегі  оқиғасы АҚШ гегемониясын орнатуды жақтаушыларға үлкен мүмкіндік берді. Өйткені АҚШ терроризм деген жаңа жау құру арқылы әлемнің әр түкпірінде болуын ақтай алды. Осы оқиғалардың нәтижесінде АҚШ терроризмге қарсы тұжырымдаманы өзінің  сыртқы саясат  және  ұлттық қауіпсіздік  доктринасына енгізді. АҚШ үшін халықаралық аренада терроризмге қарсы күрес ұраны ерекше сипатқа ие болды. Осы ұранмен АҚШ өзін халықаралық қауымдастыққа гегемон ретінде таныта алды, тіпті бір кезеңде Ауғанстанға басып кіруде Ресейдің ынтымақтастығын да тарта алды. Ауғанстандағы лаңкестікпен және әскери интервенциямен күресу ұранымен АҚШ бұл елдің геосаяси жағдайын пайдаланып, гегемониясын институттандыруға жол ашуға ұмтылды. Теориялық және практикалық тұрғыдан алғанда, артықшылық пен гегемонияны институттандыру халықаралық ойынның жаңа ережелерін мойындамайтын субъектілерді жазалауды талап етеді. АҚШ-тың Ауғанстанға, одан кейін Иракқа басып кіру әрекетін, сондай-ақ кейбір елдерге қоқан-лоққы көрсетуі мен НАТО-ның   Ресейге қарай одан әрі кеңеюін осы салада бағалауға болады.   АҚШ-тың Ауғанстанға әскери басып кіруі Батыс Азияда АҚШ гегемониясының орнауына себеп болмас түгілі, 2021 жылдың қыркүйегінде АҚШ-тың Ауғанстаннан абыройсыз шығуы АҚШ-тың Батыс Азиядағы гегемониясының құлдырауын жеделдетті.

Қытай әлеуметтік ғылымдар академиясының мүшесі Ван Фэн 11 қыркүйек оқиғасынан кейін АҚШ Ауғанстанға шабуыл жасап, Талибан режимін құлатты және әл-Қаиданы бұл елден шығарды деп есептейді.  Ауғанстандағы тәртіпсіздіктерге  АҚШ  жауапты. Өйткені бұл ел Ауғанстанда соңы көрінбейтін соғысты бастады. АҚШ-тың Ауғанстандағы соғысының бұл елдегі арттырудан басқа әсері болмайтыны әу бастан-ақ белгілі болды. Өйткені АҚШ қырғи-қабақ соғыстан кейін аяғын басқан аймақтың кез келген жерін қауіпті етті.   Ауғанстандағы стратегиясының сәтсіздігімен қатар, АҚШ әскерлері бұл елдегі  20 жылдық басқыншылығы кезінде  бейбіт тұрғындарды да өлтірді. Бұл американдық гегемонияның жеңілісі мен құлдырауын тездетті.

 

 

Тегтер