Pars Today

АҚШ-тың Ауғанстандағы 20 жылдық әскери интервенцияларының осы елдегі Талибан билігін қалпына келтіруге әсерін талдау үшін бірнеше мәселені қарастыру керек. Талибанның басым бөлігі және оның негізгі өзегі – ауған қоғамының төменгі таптарынан шыққан жас пуштундар тобы. 2001 жылы АҚШ бастаған коалиция күштерінің шабуылына ұшырап, үкіметі құлаған Талибан 2005 жылы қалпына келіп, Ауғанстандағы операцияларын кеңейте алды.

АҚШ-тың Ауғанстандағы 20 жылдық әскери интервенцияларының осы елдегі Талибан билігін қалпына келтіруге әсерін талдау үшін бірнеше мәселені қарастыру керек. Талибанның басым бөлігі және оның негізгі өзегі – ауған қоғамының төменгі таптарынан шыққан жас пуштундар тобы. 2001 жылы АҚШ бастаған коалиция күштерінің шабуылына ұшырап, үкіметі құлаған Талибан 2005 жылы қалпына келіп, Ауғанстандағы операцияларын кеңейте алды. Бұл топтың соғысу үшін жарияланған ең маңызды мақсаты шетелдік басқыншы күштерге қарсы жиһад болды. Талибанның көзқарасы бойынша либерализм құндылықтары ислам құндылықтарымен сәйкес келмейді; Сондықтан олар бұл мәселені жоққа шығарады.

Талибанның таңдаған шешімі – Алланың атымен жиһад жасау. Талибандар өздерін Ауғанстандағы Алланың дінін және сунниттік ханафи дінінің ережелері мен құндылықтарын басқаруға жауаптымыз деп санайды және олардың арасында бұл сенім өте күшті.  Талибан  пуштун халқының қолдауы мен жиһад идеологиясын, контрабандалық ақшаны, Пәкістан мен Сауд Арабиясының тікелей және жанама қолдауын пайдаланып, 2005 жылы Ауғанстанда қайта пайда болды. Талибан соңғы жиырма жылда АҚШ-тың Ауғанстандағы болуына қарсы екенін және Кабулда шетелдік күштердің қолдауымен және көлеңкесінде билікке келген үкіметтердің де заңды емес екенін мәлімдеді. Сондықтан бұл топ шетелдік күштер мен Ауғанстан үкіметіне қарсы күресті қатар жүргізді.

Пирмұхаммад Молазахи, Ауғанстан мәселелері бойынша сарапшы, Ауғанстанда билікті қалпына келтіргенге дейін Талибанның АҚШ-қа қарсы тұрудағы идеологиясы туралы 2021 жылдың қыркүйегінде: «Талибан өз елін басып алғандарға қарсы соғысып жатырмыз деп есептейді. Осы себепті олар сол кездегі Кабул үкіметімен келіссөзді қабылдамады. Бірақ олар кәпір Америкамен келіссөз жүргізгісі келді, өйткені олардың елін АҚШ басып алды. Бұл мәселеде мұсылмандар үшін Құранның күшті дәлелі бар. Ислам діні тұрғысынан бұл мәселенің ақталуы –  күпірлікті теріске шығару. Талибан орыстар Ауғанстанға кіргеннен кейін орыс кәпірлерімен соғысып, кәпірлерді жеңгендей, АҚШ пен оның одақтастарының Ауғанстанды басып алуымен олар АҚШ-ты жеңеді, тіпті Америкамен соғыста жеңілсе де, олар өздерінің діни парызын орындады және бұл қарсылықты жалғастыру келесі ұрпақтың кезегі   деп есептеді.

Ауғанстанда басқыншылықтың жиырма жылында үнемі болған маңызды мәселелердің бірі Кабулда әлсіз және тиімсіз үкіметтің болуы болды. Бонн саммитінде (2001 ж. желтоқсан) Ауғанстанның жаңа саяси жүйесін құру мақсатымен демократия мен Ауғанстанның барлық этникалық топтары мен саяси топтарының пропорционалды қатысуы әу бастан-ақ баса айтылғанына қарамастан, Елдің этникалық құрылымын ескере отырып, пуштундар тәжіктердің, өзбектердің, хазарлардың және басқа да этностардың ықпалды орындарда болуын қаламады. Осыған байланысты 2009 жылғы Хамид Карзай мен Абдулла Абдулла арасындағы және Мұхаммед Ашраф Ғани мен Абдулла Абдулла арасындағы 2014 және 2019 жылғы президенттік сайлаудағы алаяқтықтан туындаған келіспеушіліктер әрқашан Ауғанстанның саяси аренасының ажырамас бөлігі болды және қандай да бір түрде Ауғанстан үкіметінің заңдылығын әлсіретіп жіберді. Бұл даулар АҚШ-тың араласуымен және сол кезде пуштун еместерге екінші дәрежелі лауазымдар беру арқылы шешілгеінмен, АҚШ-тың Ауғанстанға ұзақ мерзімді араласу мақсатымен ол әрқашан сүйек пен жара түрінде қалып, елдің шынайы мағынасында біртұтас және үйлесімді үкіметтің қалыптасуына кедергі жасады. Өткен жылдары тәліптер әрқашан Кабул үкіметін қуыршақ деп атап, бұл үкіметтің заңдылығы жоқ екенін және басқыншылар Ауғанстанға таңылғанын баса айтты. Өткен жылдары тәліптер әрқашан Кабул үкіметін қуыршақ деп атады. Осы себепті Талибанмен бейбіт келіссөздер мәселесін көтеру арқылы бұл топ өзінің Кабул үкіметімен келіссөздерге барғысы келмейтінін бірнеше рет атап көрсетті және үкіметтің ауған халқының шынайы өкілі емес екенін мәлімдеді. Талибандардың қарсылығына, сондай-ақ АҚШ ниетсіздігіне байланысты АҚШ пен Талибан арасындағы ресми келіссөздердің 11 раундында сол кездегі Ауғанстан үкіметі кездесулерге қатыса алмады. Ауғанстан үкіметі елдегі соғыстың екі жағының бірі болған кезде, басқаша айтқанда, АҚШ Талибанмен келіссөз жүргізуге шешім қабылдағанда, Кабул үкіметінің келіссөздерге қатысуын талап еткеніне қарамастан, Вашингтон Талибанның өтінішіне көніп, Кабул үкіметі өкілдерінің қатысуынсыз бұл топпен келіссөздер жүргізді.    

Ақырында, Ауғанстан үкіметі болмаған кезде Америка Талибанмен бейбіт келісімге қол қойды. Доха бейбіт келісіміне сәйкес, АҚШ Ауғанстаннан шығарылады деп шешілді. Талибан мен АҚШ арасындағы бейбіт келісімге қол қою тәліптерді шетелдік күштерді жеңіп, оларды кетуге мәжбүрлей алады деп сендірді.   Талибан  қозғалысының пікірінше, АҚШ-тың қуыршағы саналатын Кабул үкіметімен бейбіт келіссөздер үстеліне отыруына еш негіз жоқ. АҚШ-тың Талибанмен бейбіт келісімге қол қоюымен бұл топтың Кабул үкіметі мен басқа ауған қозғалыстары алдында салмағы мен заңдылығы арта түсті.

Ауғанстан үкіметтері 2001-2021 жылдар аралығында шет мемлекеттердің, әсіресе АҚШ-тың саяси және қаржылық көмегінің көлеңкесінде билікке келгенін ескерсек, аталған 20 жыл ішінде үкіметтер Вашингтонға қатты тәуелді болды. 2021 жылдың басында солтүстік аймақтарда Талибан шабуылдарының таралуына байланысты Кабул үкіметінің шенеуніктері АҚШ-қа қайтадан барып, кейбір қалаларда қауіпсіздік күштері Талибанмен қақтығысып жатқан кезде Ақ үйдің көмегін күтті. Америка өз мүддесін қамтамасыз ету үшін Кабулда билік етіп отырған жартылай үкіметті құрбан етуге дайын екенін іс жүзінде көрсетті. Байден үкіметі Ауғанстан үкіметіне АҚШ Мемлекеттік департаментінің 2021 жылдың наурыз айында өтпелі бейбіт үкімет құру жоспарын жариялады. Бұл жоспардың ұсынылуы және АҚШ-тың өз күштерін шығаруға баса назар аударуы Талибанмен бейбіт келіссөздер барысында орталық үкіметті әлсіретуді көздеді. АҚШ-тың бұл жоспарды ұсынудағы мақсаты Талибан мен Ауғанстан үкіметі осының негізінде келісімге келу үшін Ауғанстандағы бейбіт келіссөздер үдерісін жеделдету деп жарияланды. Талибан өкілдерінің қатысуымен бейбіт серіктестік үкіметін құруды жақтаған Ауғанстанның бұрынғы президенті Ашраф Ғани Американың бұл жоспарын өз үкіметінің өмірінің аяқталуы деп түсінді және оған қарсы болды.

Кабулдағы үкімет шенеуніктерімен келіссөздер жүргізуге ешқашан шын ниеті болмаған Талибан үкіметпен бейбіт келіссөздерді ілгерілетуден және аяқтаудан бас тартты. Ақырында, Кабулда үстемдік ету арқылы Талибан өзінің елдің саяси және әскери аренасындағы жетекші ойыншы екенін және бұрынғы үкіметке бейбіт келіссөздер аясында жеңілдіктер беруге ешқандай себеп көрмейтінін көрсетті. Талибандардың әскери, идеологиялық, этникалық және қаржылық күші осы топты қолдайтын елдердің көмегі аясында талибтерді және оларды Ауғанстанның саяси және әскери аренасынан аластату мүмкін емес, соғыс дағдарысынан шығудың жолын табу үшін батыстықтар оны жеңген тарап ретінде тануы керек екеніне АҚШ жағын біртіндеп қабылдауға мәжбүр етті. Бұл мәселе, әсіресе 2020 жылдың наурызында Талибан мен АҚШ арасында Доха бейбіт келісіміне қол қойылғаннан кейін операциялық аспектіге ие болды. Бұл топ өзінің Ауғанстандағы саяси және әскери күшімен бірге іздеген халықаралық заңдылық мәселесіне қол жеткізілді. Ауғанстанның соңғы президенті Ашраф Ғани Кабулдан қашып, тәліптер 2021 жылдың 15 тамызында халықтың еш қарсылығынсыз жеңіске жеткен держава ретінде Кабулға ресми түрде кірді.