Pars Today

Ислам революциясы жетекшісі хиджра-шамси күнтізбесінің биылғы 1401 жылын  «Өнідіріс: білімге негізделген және жұмыспен қамтушы»  жыл деп атады. Бұл жинақтың жалғасында ,ілімге негізделген  экономиканың маңыздылығын қысқаша айта отырып, экономиканың бұл түрінің тіректері толығырақ қарастырылады.

Білімге негізделген экономика – 1990 жылдардың аяғында Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы мен Дүниежүзілік банк ұсынған экономикалық өсуге қол жеткізудің рецепті. Экономикадағы және экономикалық өсудегі білімнің рөліне назар аудару жаңа мәселе емес, бұрынғы экономикалық теорияларда білім мен технология әрқашан экономикалық өсу теорияларында маңызды тақырып болды. Бірақ бүгінгі таңда оны ерекшелендіретін нәрсе – білімнің экономикалық дамудағы  маңызды рөлі. Тиісінше, білімге  негізделген экономикада мемлекеттік саясат, әсіресе технология, өнеркәсіп және білім беру салаларына қатысты саясаттар көбірек назар аударуды қажет етеді. Мемлекеттік саясат үкімет, өнеркәсіп және университет арасындағы ынтымақтастықты институционализациялауға бағытталған болуы керек.

Білімге негізделген экономикада бәсекелестік негізінен инновацияларға негізделген. Табысқа жетудің негізгі құралы ретінде инновацияны пайдаланатын экономикалар  тез өсіп, дамиды, сонымен қатар бәсекелестермен салыстырғанда айтарлықтай қаржылық көрсеткіштерге ие болған компаниялар барлық салаларда инновацияны күн тәртібіне қойған компаниялар болды.

Индустрияландыру үшін әлем алдымен ауыл шаруашылығы экономикасынан өтті (өнеркәсіптік өндіріс аграрлық секторға бағытталғанға дейінгі дәуір) және  өнеркәсіптік экономикаға (өндірістік секторға бағытталған), содан кейін постиндустриалды, жаппай өндіріс экономикасына (1900 жылдардың ортасы қызмет көрсету саласына назар аудару) және қазіргі уақытта білімге негізделген экономика жаһандық экономиканы қайта  құрудағы дамудың соңғы кезеңі ретінде танылды.

1990  жылдардың аяғында басталған білімге негізделген экономикада басты назар технологиялар, адами капитал секторына аударылады және бұл кезең экономикалық дамудың соңғы кезеңі болып табылады, оны кейде «білім революциясы» деп те атайды. Білімге негізделген  экономиканың өзегі сарапшы еңбегі мен капиталдың негізгі түрі ретінде білім болып табылады, ал экономикалық өсудің тамыры білімнің жинақталуынан туындайды, өйткені білімнің жинақталуы технологияның, инновацияның, кәсіпкерліктің қайнар көзі болып табылады. Білімге негізделген экономикаға ену жоспарын ресми түрде жариялаған бірінші ел Англия болды. 1998  жылы Ұлыбританияның Сауда және  өнеркәсіп министрлігі өз жоспарын келесідей енгізді: «Біздің бәсекеге қабілетті болашағымыз – білімге негізделген экономиканы құру».

1998  жылы Дүниежүзілік банк Дүниежүзілік даму есебінің «Даму үшін білім» тақырыбын таңдады және сол баяндамада даму мәселесіне жаңа көзқараспен: білім  тұрғысынан қарау керек деп мәлімдеді. Бұл баяндамада кедей елдер мен кедейлердің бай елдерден капиталының аздығымен ерекшеленетіні ғана емес, сонымен бірге олардың білімінің де аз екені айтылған. Бұл мәселенің маңыздылығы Дүниежүзілік банктің осы жылы әртүрлі елдерге білімге қатысты өздерінің күшті және әлсіз жақтарын түсінуге көмектесу мақсатында білімнің дамуға арналған кең ауқымды жоспарын іске қосуына себеп болды, бұл елдің көрсеткіштерін жақсарту үшін тиісті саясатты анықтау құралы ретінде.  Дүниежүзілік даму туралы баяндамасында Дүниежүзілік банк былай дейді: «Осыдан 40 жыл бұрын Оңтүстік Корея мен Гананың жан басына шаққандағы табысы шамамен бірдей болды, бірақ 1990 жылдардың басында Кореяның жан басына шаққандағы табысы Ганадан 6 еседен астам болды. Кейбіреулер бұл айырмашылықтың жартысын Кореяның білімді меңгеру мен пайдаланудағы үлкен табысымен байланысты деп санайды». Осылайша, «білім алшақтығы» термині дамыған және дамушы елдер арасындағы айырмашылықты білдіретін ортақ терминге айналды.

Білімге негізделген экономикаға негізделген экспорт экономикалық қауіпсіздік пен тұрақты және шикізат емес экспортта  ерекше маңызға ие.  Өйткені шикізатты кез келген басқа жерден алуға болады және оған әртүрлі баламаларды қарастыруға болады. Мысалы, Таяу Шығыс елдерінен мұнайдың болуы Батыс елдерінің осы баламаларға сүйене отырып, Иранның мұнай эмбаргосы туралы айтуын  жеңілдетеді.  Бірақ өнім білімге сүйенсе, оны алмастыратындарды табу оңай емес. Сондай-ақ, елдердің экономикасы экономикалық дағдарыстар мен тапшылықтардан зардап шеккенде, алдымен арнайы емес тауарлар мен қызметтерге шектеулер қойылады, ал білімге негізделген өндірістер елдердің соңғы шектеуші таңдауы болып табылады. Өйткені кез келген өнімнен бұрын білімге негізделген өнімдердің болуы қажет. Әрқашан есте ұстайтын бір жайт, білімге негізделген экономикаға жету үшін ақпарат өндіріп, білім беру және зерттеу жұмыстарымен айналысу жеткіліксіз, сонымен қатар оларды экономикалық ресурстарды пайдалануда қолдану тиімді. Экономикалық өсудің алғашқы үлгілері өндіріс көздері ретінде өндірістің физикалық факторларына көбірек көңіл бөлді. Бірақ өсудің жаңа үлгілерінде өндіріс факторларының өнімділігі ретінде тағы бір фактор енгізіледі, ал білім өнімділік пен экономикалық өсудің ең тиімді факторларының бірі болып табылады.

Дүниежүзілік банк білімге негізделген экономика төрт тірекке негізделгенін айтады. Біріншіден, ол экономикалық өсуге және әл-ауқаттың артуына жәрдемдесу үшін тиімділікті құруға, білімді таратуға және пайдалануға ынталандыруды қамтамасыз ететін  экономикалық және институционалдық негізді талап етеді. Екіншіден, экономикалық өсуге қол жеткізу үшін білімді пайдаланатын білімді де білікті қоғам қажет. Үшіншіден, білімнің өсуіне әкелетін және білім мен инновацияны пайдалана отырып ресурстарды оңтайлы  пайдалану құралына айналуы мүмкін инновациялық жүйелер. Ақырында, тиімді байланыс пен ақпаратты өңдеуді жеңілдететін динамикалық ақпараттық инфрақұрылым қажет. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар – соңғы кездері елдердің экономикалық өсімі мен тұрақты  дамуына қол жеткізудің ең маңызды құралына айналған білімге негізделген экономиканың тірегі.