Pars Today

Бірақ тарих басқа нәрсені көрсетті және бұл құжат әсіресе ислам әлемінде үлкен қызу тудырған ең маңызды және даулы халықаралық құжаттардың біріне айналды. Иранның шығыстағы көршісі ретінде Ауғанстан ИИР сыртқы саясатында маңызды орынға ие. Ауғанстанда тұрақтылық пен қауіпсіздіктің болуы Теһран үшін өте маңызды. Америка мен оның одақтастарының Иранның шығыс шекаралары маңындағы 20 жылдық әскери араласуы Ислам Республикасы үшін қауіпсіздік мәселесі болып саналды.

Кез келген елдегі соғыстың бірінші және жақын салдары – қауіптілік пен тұрақсыздық, соның салдарынан босқындар легі көрші елдерге қарай ағылады. Бұл құбылыс Иран үшін соңғы қырық жылдағы таныс мәселе. Соңғы 40 жылда Ислам республикасы елде бірнеше миллион ауғандықты қабылдады, олардың кейбіреулері келіп-кетіп, кейбіреулері Иранда тұрақты қоныстанды. Американың жиырма жылдық оккупация кезінде Ауғанстанда қауіпсіздікті қамтамасыз ете алмауы ауғандықтардың Иранға ағылуына себеп болды. 2021 жылдың қыркүйегінде АҚШ-тың Ауғанстаннан жауапсыз шығарылуы бұл процесті күшейтті. Шын мәнінде америкалықтар егер тәліптер Ауғанстанда экстремизмді күшейтсе, босқындар дағдарысының шиеленісуі, есірткі тасымалының артуы, Ауғанстанның Иранмен сыртқы саудасының қысқаруы, Иран Ислам Республикасының мүдделеріне де әсер етеді деп санайды. Ауғанстанның экстремистік үкіметінің Иранның аймақтағы қарсыластарымен ынтымақтастығын кеңейту және Иранның шекаралық аймақтарында тұрақсыздықтың артуы қауіпті болады.

Ауғанстанда бейбітшілік пен қауіпсіздік орнату әрқашан Иранның негізгі талаптарының бірі болды. Осы себепті, АҚШ-тың Ауғанстанға әскери шабуылынан кейінгі жылдары, сондай-ақ бұл ел Ауғанстаннан шығарылғаннан кейін, Теһран саяси шешім мен ауғанаралық келіссөздер бұл елдегі дағдарысты шешудің жалғыз ұтымды нұсқасы екенін мәлімдеді.

Иран Сыртқы істер министрлігінің Оңтүстік Азия министрінің көмекшісі және бас директоры доктор Сейед Расул Мусави былай деп есептейді: Ауғанстанның көршісі ретінде Иран үшін маңыздысы – бұл елдегі бейбітшілік пен тыныштық. Ауғанстандағы қауіпсіздік, тыныштық және бейбітшілік Иранның ұлттық қауіпсіздігіне тікелей әсер етеді және біз бұл елде жаңа азаматтық соғыстың қалыптасуына жол бермеуге тырысуымыз керек. Әмірлікті қайта жаңғырту сценарийі немесе бір тиынның екі жағы болып табылатын жаңа азаматтық соғыс. Бейбітшілікке жетпегенше, аймақтық және халықаралық келісім арқылы мүмкін болады.

90-жылдары Талибанның Ауғанстанға келуінің басында, бұл топтың шынайы болмысы әлі ашылмаған кезде, Иран Талибанға айтарлықтай және салмақты реакция көрсетпеді. Бірақ біраз уақыттан кейін аталған топтың шынайы бет-бейнесі ашылғанда, әсіресе Ауғанстанның әртүрлі аймақтарында, әсіресе Мазари-Шарифте және Бамиянның оңтүстік аймақтарында шиіттердің өлтірілуінде Теһран оқиға орнына шындап атсалысты. Ауғанстандағы оқиғалардың дамуы мен Ауғанстанның ресми үкіметіне қолдау көрсетуін көрсетті және осы елдің барлық этникалық және діни азшылықтары артты.

Соңғы екі онжылдықта (2001-2021) Иран әрқашан Ауғанстанда этникалық топтар мен діндер арасында инклюзивті және тиімді ынтымақтастықты құра алатын үкімет құруға тырысты. Мақсат барлық этникалық және діни топтардың, соның ішінде тәжіктер мен хазарлардың билік құрылымында тиімді қатысуы болды.

2001 жылы Ауғанстанда уақытша үкімет құрылған кезде Иран моджахедтерге ықпал ету арқылы Ауғанстанда уақытша үкіметтің құрылуына негіз берді. Ауғанстандағы президенттік сайлаудан кейін Иран сол кездегі заңды президент Хамид Карзайды, сондай-ақ бірқатар даму бастамалары мен жобаларын ашық қолдады. Иран сонымен қатар Голландия мен Токиода өткен Ауғанстанды қалпына келтіру конференциясының тиімді қатысушысы болды және Ауғанстанда бюджеті 560 миллион доллар болатын бірнеше жобаны жүзеге асырды. Ауғанстанның сол кездегі президенті Хамид Карзай Иранның Ауғанстанның «пайдалы көршісі» екенін және Ауғанстанның АҚШ-мен де, Иранмен де жақсы қарым-қатынаста болуы керектігін баса айтты.

Хамид Карзайдың президенттігі кезіндегі Иранның тағы бір шарасы Ауғанстандағы ұлттық бітімге келу жолындағы оң әрі іргелі қадам болған «Шииттердің жеке мәртебесі туралы заңның» бекітілуіне негіз жасау болды. Бұл заң Ауғанстандағы шиіттердің діни құқықтарын сақтауға көбірек қатысты, ол олардың құқықтарын құрметтеу үшін алғаш рет 2009 жылы әзірленіп, бекітілген. Осыған қарамастан, американдықтар өздерінің жиырма жыл интервенциясы кезінде Ауғанстанда ұлттық консенсус құруға жол бермеуге тырысты және бұл стратегия негізінен манипуляциялар мен президенттік сайлауға араласу арқылы жүзеге асырылды.

Америка мен Ауғанстан 2014 жылы қауіпсіздік келісіміне қол қойды, осы келісім негізінде АҚШ-қа 9 әскери база берілді және 9800 американдық әскер 2014 жылдың соңына дейін Ауғанстанда қалуы және сот қолсұқпаушылығы құқығы туралы шешім қабылданды. Мұхаммад Ашраф Ғани басқаратын Ауғанстанның ұлттық бірлік үкіметі қауіпсіздік келісіміне қол қойғаннан кейін Иран АҚШ пен Ауғанстан арасындағы қауіпсіздік келісіміне және араласудың жалғасуына ашық түрде қарсылығын білдірген аймақ елдері арасындағы жалғыз ел болды.  АҚШ бұл базаларды бұрын Кеңес Одағына, яғни Талибанға қарсы тұру үшін жасаған қалған күштерін жаттықтыру және нығайту үшін пайдаланды. Осы мәселемен қатар келесі жылдары АҚШ Дохада тәліптермен келіссөз жүргізуді күн тәртібіне қойды. Кейбір сарапшылар АҚШ-тың Дохадағы келіссөздердегі және одан кейін Ауғанстаннан шығудағы мақсаты Талибанның билікке келуіне негіз қалау болды деп санайды. Осы топтың негізгі бастауы әрі панасы болып табылатын және оны ақпарат пен логистикамен қамтамасыз етіп отырған Пәкістаннан бөлек, Талибан идеологиялық тұрғыдан Американың одақтастары, атап айтқанда Сауд Арабиясы мен БАӘ-ге жақын.

Ауғанстанда Ислам Әмірлігі құрылғанда (2001 жылы АҚШ шабуылына дейін) Сауд Арабиясы Пәкістан және Біріккен Араб Әмірліктерімен бірге Талибан үкіметін мойындаған үш елдің бірі болды. Талибанмен кең және жақсы қарым-қатынасы бар Катар соңғы жылдары Дохада топтың саяси кеңсесін орналастырды және Америка Құрама Штаттары мен Талибан арасындағы келіссөздердің бірнеше раундтарын қабылдады. Осының негізінде Ауғанстанның болашағына қатысты кейбір сарапшылардың көзқарасы бойынша Дохада АҚШ, Пәкістан және Сауд Арабиясы арасында келісім жасалды, соның негізінде Талибан билікке қайта оралады.  Ислам әмірлігі – АҚШ пен оның осы аймақтағы одақтас күштері таңдаған нұсқа.

Америкалықтардың пікірінше, тәліптер экстремизмді тарату арқылы Ресей, Қытай және Иран үшін қауіп-қатер тудыруы мүмкін. Талибан билігін жалғастырудың бірден-бір жолы – барлық этникалық және діни топтардың билікке тиімді қатысуы, барлық көршілерімен достық қарым-қатынас пен тату көршілік, экстремизм мен лаңкестік топтармен, соның ішінде ДАИШ-пен ауыр қарсы тұру және Ауғанстанның елдердің қастандық базасына айналуына жол бермеу.  (Соңы).