Pars Today

Ислам революциясының жетекшісі елдің экономикалық мәселелеріне қатысты мәлімдемелерінде әрқашан экономикалық зиянға ерекше назар аударды.

Революция жетекшісінің көзқарасы бойынша Иран экономикасының маңызды зияндарының бірі үкіметтің шектен тыс корпоративтік басқаруы болып табылады. Саддам режимінің Иранға қарсы соғысынан кейінгі алғашқы жылдары экономикалық әділеттілікті орнату үшін экономиканы ұлттандыру стратегиясы қолға алынды, бірақ ұлттандырудың күшеюінің екінші жағы халық пен жекеменшіктің экономикалық мүмкіндіктерін мұздату болып табылатыны назардан тыс қалды. Бұл мәселе 1380 жылдардың басында 44-баптың экономикалық саясатын жариялау арқылы шешіледі деп үміттенген, бірақ атқарушылық мүмкіндіктерге назар аудармау мемлекеттік экономиканың негізгі бөлігінің квазимемлекеттік экономикаға айналуына себеп болды. Статистикаға сәйкес, үкіметтің үлесі Иран экономикасының 80 пайызын құрайды және елдегі жұмыс істеп тұрған экономикалық компаниялардың жартысынан астамы мемлекеттік, ал қалғандары қандай да бір түрде үкіметке қатысты. Мемлекеттің экономикадағы рөлі жеке секторды толықтырушы емес, ол өте күшті бәсекелес болып табылады.

Фарвардин айының бірінші күні революция жетекшісі ел экономикасының ең маңызды мәселесі мен осал жерін мемлекет экономикасы мен 60-жылдардағы экономикалық саясаттан туындаған шектен шыққан басқару деп санап, былай деді: «Осы артықшылықтың нәтижесі - адамдардың үлкен және байлық әкелетін экономикалық қызметтен және бүгінгі күні елімізде көріп отырған проблемалардан аулақ болуы».

Шикі мұнай экспортына тәуелділік Иран экономикасының тағы бір зияны болып табылады. Иранда үкіметтің мұнай табысына оңай қол жеткізуіне байланысты үкіметтің міндеттерін орындау үшін жеткілікті кірісті қамтамасыз ете алатын берік салық жүйесін құруға айтарлықтай күш салынбады. Жылдар бойы үкіметтің бюджеті мұнай сатуға тәуелді болды. Бюджеттегі Алланың берген байлығы ағымдағы шығындарға жұмсалады деген сөз. Мұнай табысына тәуелділік макроэкономикадағы көптеген мәселелердің көзі болды. Соңғы онжылдықтарда мұнай әрқашан үкімет бюджеті үшін панацея болды. Құрылыс жобаларының ресурстарын өтеу, субсидиялар төлеу, қызметкерлердің жалақысы сияқты ағымдағы шығындарды өтеу және т.б. бюджет тапшылығын жабу үшін мұнай пайдаланылған тақырыптар болды. Алайда, бұл тауар ұрпақ аралық капитал болғандықтан, оны ағымдағы немесе күрделі емес мақсаттарға сату дұрыс емес. Мұнайдан түсетін кіріс әлі де ел кірісінің маңызды бөлігін құрайды. Біріншіден, бұл табыс біртұтас өнім болып табылады және елдің негізгі құралдарын сатудан түседі. Екіншіден, оған Еуропа Одағының Иран мұнайын сатып алуға эмбаргосы  әсер етеді. Әсіресе, бұл шешім қаржылық санкциялармен ұштасып жатқанда, басқа елдерге мұнайдың сол көлемін сатудан табыс алу іс жүзінде қиындай түседі. Сондықтан ел бюджетінің мұнайдан түсетін кірістің осы көлеміне тәуелділігі маңызды осал тұс болып табылады.

Зерттеулер 13 ғасырдың аяғында мұнай табылған алғашқы жылдардан бастап 1352 жылға дейінгі ирандық мұнай сату көлемінің 26 миллиард сегіз жүз миллион долларға тең болғанын және бұл көрсеткіштің 1352-ден 1357-ге дейін өсті. Иранның мұнай табысы тек 1352-1357 жылдары ғана 112 миллиард доллардан асады. Ислам революциясының жеңісінен кейін АҚШ пен Еуропаның санкцияларына байланысты Иран мұнай сатуда қиындықтарға тап болғанымен, мұнайдан түскен табыс үкімет кірісінің негізгі бөлігін құрап отыр. Иран үкіметтері әрқашан мұнайға тәуелділікті азайту жоспарын қойды, бірақ іс жүзінде бұл мәселе Иран экономикасы үшін проблема болып қала берді. Аятолла Хаменеи 1402 жылы 1 фарвардинде жасаған баяндамасында ел экономикасының тағы бір кемшілігін шикі мұнайға тәуелділік деп санап: «Біз экономиканың кіндік қанын шикі мұнай экспортынан ажыратуымыз керек. Ал көбірек ақша табу үшін мұнайдан басқа салаларға тоқталайық, бақытымызға орай, бұл салада жақсы жұмыс басталды»,- деді.

Иранның тағы бір экономикалық мәселесі – долларға тәуелділік. Елдің негізгі тауарлардың импортына тәуелділігі, сондай-ақ бұл тауарлардың импортының долларға тәуелділігі бұл валютаны халық дастарханында рөл атқаруға мәжбүр етті. Ел экономикасын долларға тәуелді ету батыс елдеріне осы қаржылық мүмкіндікті пайдаланып, елге қысым көрсетуге мүмкіндік береді. Америка долларды тәуелсіз елдерге, соның ішінде Иранға қарсы қару ретінде пайдаланады. Шын мәнінде, елдердің, соның ішінде Иранның долларсыздануының ең маңызды себептерінің бірі халықаралық санкциялар мәселесі және АҚШ-тың санкцияға ұшыраған елдерге қарсы долларды қару ретінде пайдалануы. Осыны негізге ала отырып, революция жетекшісі соңғы жылдары экономиканың долларға тәуелділігін сынап, Иран экономикасының долларлануын баса айтты. Ел экономикасының долларға тәуелділігі революция жетекшісінің 1402 жылдың фарвардин айының бірінші күнінде сөйлеген сөзінде көрсеткен тағы бір әлсіздігі болды және былай деп қосты: «Батыс санкциялаған кейбір елдер долларға тәуелділікті азайтып, жергілікті валюталармен жұмыс істеу арқылы жақсы жағдай тапты. Біз де солай істеуіміз керек». Бұл ішкі экономикалық мәселелер Иран Ислам Республикасының дұшпандарының экономикалық соғысқа назар аударуына себеп болды. Ислам революциясы жетекшісі сан рет бұл тақырыпқа назар аудартты: "Шектеулі уақытта басымдықтарды қарастырсақ, ел экономикасының мәселесі бірінші орынға шығады... Жаудың бір айласы – жүйелі түрде соғыс қаупін төндіру. Әскери нұсқа үстелде және сол сияқты... [бірақ] нағыз соғыс басқа нәрсе. Нағыз соғыс – экономикалық соғыс, нағыз соғыс – санкциялар, нағыз соғыс – ел ішіндегі жұмыс пен қызмет пен технология өрістерін алу; Бұл нағыз соғыс". (27.11.1395 ж). "Жау халықты экономикалық қысыммен шаршатып, түңілткісі келеді. Бүкіл елде бүгінде дұшпанның қастандығы Иран халқының бұқарасын шаршату, көңілдерін қалдыру үшін оларға экономикалық қысым жасаудан тұрады". (25.03.1397 ж). "Дұшпанның мақсаты – экономикалық қысымды пайдаланып, Иран ұлтының исламдық жүйе мен Ислам республикасына деген көңілін түсіру және Иран халқы мен исламдық жүйе арасында қашықтықты жасап, осы жолмен өз мақсаттарын жүзеге асыру". (01/01/1396). "Мен соңғы бірнеше жылда экономикалық ұрандарды ерекше атап өттім, өйткені жаудың осы аумақтан алып ұлттық кешенге шабуыл жасағысы келетінін сезіндім. Бізде экономикалық мәселе туындағанда әртүрлі бөлімдер өз жұмысын дұрыс атқара алмайды. Ендеше, бүгінде ел шенеуніктерінің, үкіметтің, үш күштің, түрлі ұйымдардың мойнына жүктелген осынау міндеттер кешеніндегі нәзік те түйінді түйін неде екенін көруіміз керек? Бұл бүгін маңызды, ертең тағы бір түйін болуы мүмкін. Бүгінгі таңда елдегі экономиканы нығайту негізгі және басымдық болып табылады; Сондықтан мен осыған сүйенемін, халықтың тіршілігіне сүйенемін". 30.01.1396 ж