Pars Today

Мұхаммед ибн Абд әл-Уаххабтың жақтастары немесе уахабшылар өздерін Ахмад ибн Ханбалдың жақтаушыларымыз деп санайды.

Мұхаммед ибн Абд әл-Уаххабтың жақтастары немесе уахабшылар өздерін Ахмад ибн Ханбалдың жақтаушыларымыз деп санайды. Кейбір адамдар Мұхаммед бин Абд әл-Уаххабтың әкесі ханбали мәзһабының ақсақалдарының бірі болғандықтан, оны да осы мәзһабтың ізбасарларының бірі деп санау керек, сондықтан оның ізбасарлары да ханбалилер болады деп сенуі мүмкін. Бірақ біз Мұхаммед бин Абд әл-Уаххабтың әкесі мен ағасы немесе тіпті ұстаздары сенетін нәрселерге қатысты ойлары мүлде басқаша болғанын бұрын айтқан болатын, сондықтан ұстаздары оған әрқашан білмейтін нәрселер туралы айтпауды ескертетін және ағасы да оның көзқарасын жоққа шығаратын кітап жазды.

Ислам ғұламалары уаһабидің ойларын жоққа шығарғанымен, олардың өздерін ханбали санауына себеп болған нәрсе – Ахмад Ибн Ханбалдың аяттар мен рауаяттардың көріністерін шектен тыс ұстануы.  Ахмад бин Ханбал хижридің екінші ғасырында сүнниттердің ұлы ғалымдарының бірі болды. Салт-дәстүрді жинақтап, сақтауға көп күш жұмсады. Кейбіреулер оны миллион хадис жаттаушысы деп есептеп, хадистердің имамы деп атаған.

Ол Пайғамбардың (с.ғ.с.) сүннетіне және сахабалар мен ізбасарлардың сөздеріне үлкен мән беріп, аяттар мен хадистерге сүйеніп әрекет етіп, кез келген түсіндіру әдісіне қарсы болды. Ахмад бин Ханбал иман мәселелерін тек рауаяттар арқылы дәлелдеуге тырысып, бұл салада рационалды пайымдауларды қолдануға сенбеді. Ол үнемі серіктерін Сәләф Салих дәстүрін ұстануға шақырады, сондықтан оның кейбір ізбасарлары өздерін Сәләфи  деп атайды. Сәләф – алдыңғылар, ал  сәләфия  – алдыңғылардың жолын, әдет-ғұрпын ұстанатын топты білдіреді.

Уаххабиттердің салафизмге табандылық танытуына қарамастан, олардың сенімдері Ахмад Ибн Ханбалдың сахабаларына үйреткенінен мүлде басқаша екенін білуіміз керек. Олардың арасындағы ең маңызды айырмашылықтардың бірі – Ахмад Ибн Ханбал аяттардың сыртқы көріністерін ұстанғанымен, мұндай сөздерді қамтитын аяттармен бетпе-бет келгенде, материалдық адамдар сияқты Алланың беті мен екі қолы бар деген қорытындыға ешқашан келмеген. Ол басқа аяттардың сыртында «Аллаға ұқсамайтын еш нәрсенің жоқтығын» анық көргендіктен, Алланың еш нәрсеге ұқсамайтындығына сенген.

Абулфазл Бейхақи Ахмад Ибн Ханбалдың инкарнация идеясын жоққа шығарды және былай деп санайды: «Зат есімдер шариғат пен сөздерден алынған. Алла Тағала бұлардың барлығынан бөлек, сондықтан оны объект деп атауға болмайды.

Ханбалилер мен уаһһабилердің тағы бір маңызды айырмашылығы – тәкфир идеясының айырмашылығы. Ахмад Ибн Ханбалдың басқалардан өзгеше ойлары болғанымен және кейде осы ойлары үшін Аббаси халифтері тарапынан қудалауға ұшыраса да, ол ешқашан басқа исламдық мәзһабтарды кәпір деп айтпаған. Ол және оның ізбасарлары Ислам қалаларын күпірлік мекені деп санамай, ардақты Пайғамбардың (с.ғ.с.) қасиетті қабірін немесе дін басшыларының бірін зиярат етушілерді діннен шығармады және оларды мүшрік деп атамады.  

Мысалы, «Фаджр» сүресінің 22-аятында Алла мен періштелердің бірінен соң бірі алаңға шығуы туралы айтылды. Аяттың пайда болуы Алланың қозғалысының жүзеге асуын көрсетеді, бірақ Ахмад Ибн Ханбал оны «бұйрықтың немесе сауаптың келуі» деп түсіндірген. Мұндай тәпсір Алла үшін тәнді теріске шығарумен қатар, аяттарды дұрыс түсінуде рационалды пайдалану екені даусыз, сондықтан Ибн Ханбал рационалды бидғат деп санап, оны мүлдем тастап кетті деуге болмайды.

Біз айтқан барлық айырмашылықтар болғанымен, Ахмад Ибн Ханбалдың ақылды қолданудан қашқақтауы, дәлірек айтсақ, Құран мен хадистерді түсінуде ақылға ең аз сілтеме жасауы оның ізбасарларының бір тобының, соның ішінде Ибн Таймияның Алланың кейбір сипаттарын сыртқы  мағынасында түсінуіне себеп болды. Соның нәтижесінде олар салыстырылатын және бейнеленетін болды. Ибн Таймияның үстірттігінен туындаған қате сенімдері Ахмад ибн Ханбал сенімінен ауытқу деп айтуға болады. Әу бастан Ислам ғұламаларының қатты қарсылығына тап болған ауытқу және дәл осы қарсылықтар Тәймияның өмірінің көп бөлігін түрмеде өткізуіне себеп болды. Өкінішке орай, мұсылман қауымының ең басты дертінің бірі – үстірттік. Ол мұсылмандар арасында еврейлердің ырымшыл нанымдары мен сенімдерінің Исламның басынан бастап таралуына  себеп болды.

Құранның маңызды ұсыныстарының бірі  әртүрлі сөздермен үш жүзден астам рет қайталанған Алланың аяттары мен белгілерінде ақылға салу болған жағдайда, мұсылман өзінің ақыл-ойын пайдаланудан қалай аулақ болуы мүмкін? 

Алла Тағала Құранның көптеген аяттарында адамдарды ойлауға, ақылға шақырып, оларды ойланбағандары үшін кінәлаған. Оның алдында ойшыл мен надан, ғұлама мен надан ешқашан бірдей болған емес, болмайды да. Алла Тағала «Әнғам» сүресінің 50-аятының бір бөлігінде: "... Көзді мен көзсіз тең бе? Ойламайсыңдар ма?" және «Исра» сүресінің 36-аятында адамдарды білмеген нәрсеге еруден тыйған:   "Өзің білмеген бір нәрсенің соңына түспе",- деген. Басқаша айтқанда Құранда ("Юнус" сүресі 100-ші аят): "Алла азапты ақылдарын жұмсамайтындарға береді",- деп уәде берілді.

Ислам дінінің кемел дін екенін бәріміз білеміз. Ислам дінінде әрқашан басты назарда болған нәрселердің бірі – адамның ақыл-ойы мен ойлау қабілеті. Ислам дінінің мұндай талант пен нығметке немқұрайлы қарап,  оны басып тастауы мүмкін емес. «Юсуф» сүресінің 108-аятында: «(Мұхаммад с.ғ.с.): “Менің жолым осы. Алла жаққа шақырамын. Мен және маған ергендер, ашық дәлел үстінде. Алланы пәктеймін. Сондай-ақ серік қатушылардан емеспін” де",-  деп оқимыз.

Ислам пайғамбары (с.ғ.с.) көзі тірісінде талай рет сахабаларын ойлануға шақырып: «Бір сағат ойлану жетпіс жыл ойланбастан жасалған ғибадаттан артық»,- деп айтқан. Негізінде илаһи пайғамбарлар өз заманының ең ұлы ойшылдары болды,  Алла Тағала пайғамбарларды құлдарына ең жақсы үлгі етіп жаратты. Әрине, Пайғамбармен (с.ғ.с.) арамыздағы түсіністік деңгейі әртүрлі екені рас, бірақ бұл діннің ақиқаттарын түсінуге еш мүмкіндік жоқ дегенді білдірмейді. Илаһи сөзді түсіну жалпы алғанда біздің шама-шарқымыздан асып түседі.