Pars Today

 Иран  Ислам революциясының жетекшісі 1402 жыл үшін «Инфляцияны тоқтату, өндірісті арттыру» деген тақырыпты таңдады. Инфляция – Иранның экономикалық қиындықтарына әсер ететін факторлардың бірі.

Өткен бағдарламаларда инфляция түсінігін зерттей отырып, 1310 жылдан бері Иран экономикасындағы инфляцияның барысы және Ирандағы инфляцияның сыртқы шығу тегі қарастырылды. Бұл бағдарламада және одан кейінгі бағдарламаларда Иранның қазіргі экономикасындағы инфляцияның ішкі тамырлары зерттеледі.

Төтенше мемлекеттік кәсіпкерлік

Ирандағы инфляцияның себептерін екі топқа бөлуге болады. Бірінші топта елдегі 50 жылдан астам уақытқа созылған үздіксіз және созылмалы инфляциялар және олардың жоғарғы жағында мемлекеттік кәсіпкерліктің шамадан тыс өсуі, өтімділіктің өсуі, бюджет тапшылығы және т.б. факторларды атап кетуге болады. Бұл себептердің тағы бір тобы соғыс, ашаршылық, табиғи апаттар және т.б. сияқты уақытша және болмай қоймайтын факторларға жатады. Ислам революциясы жетекшісінің көзқарасы бойынша Иран экономикасының маңызды зияндарының бірі үкіметтің шектен шыққан басқаруы болып табылады. Ирактың Иранға қарсы 8 жылдық соғысынан кейінгі алғашқы жылдары экономикалық әділеттілікті орнату үшін экономиканы ұлттандыру стратегиясы қолға алынды, бірақ ұлттандырудың күшеюінің екінші жағы халық пен жекеменшіктің экономикалық мүмкіндіктерін мұздату болып табылатыны назардан тыс қалды. Бұл мәселе 1380 жылдардың басында 44-баптың экономикалық саясатын жариялау арқылы шешіледі деп үміттенген, бірақ атқарушылық мұмкіндіктерге назар аудармау мемлекеттік экономиканың негізгі бөлігінің квазимемлекеттік экономикаға айналуына себеп болды. Статистикаға сүйенсек, үкіметтің үлесі Иран экономикасының 80 пайызын құрайды және елдегі жұмыс істеп тұрған экономикалық компаниялардың жартысынан астамы мемлекеттік, ал қалғандары қандай да бір түрде үкіметпен байланысты. Үкіметтің экономикадағы рөлі жеке секторды толықтырушы емес, ол өте күшті бәсекелес бола тұра, оның орнын басушы және бәсекелес болып табылады. Революция жетекшісі 1402 жылдың бірінші күнінде   ел экономикасының ең маңызды мәселесі мен осал тұсы мемлекет меншігіндегі экономика мен 60-шы жылдардағы экономикалық саясаттан туындаған төтенше кәсіпорын деп тауып: "Бұл шектен шығудың нәтижесі - адамдардың үлкен және байлық әкелетін экономикалық қызметтен бас тартуы және біз бүгінде елімізде көріп отырған мәселелердің туындауы.

Мұнай табыстарына тәуелділік

Ирандағы инфляцияның негізгі және құрылымдық себептерінің бірі мұнай сатудан түсетін кірістерге тәуелділік болып табылады. 1402 жылдың бірінші күні Ислам революциясы жетекшісі имам Резаның (ғ.с.) қасиетті кесенесінің зияратшыларының алдында ел экономикасының шикі мұнайға тәуелді екеніне тоқталып: "Шикі мұнай экспортынан экономиканың кіндік қаны тамғанын бөліп алып, көбірек табыс табу үшін шикізаттық емес қызметке ден қоюымыз керек, бұл салада игі істердің басталып кеткені хабарланды",- деді.

Үкімет кірісінің мұнай кірістеріне тәуелділігі Иран экономикасындағы инфляцияның маңызды құрылымдық факторларының бірі болып табылады. Бұл тәуелділік Иран экономикасындағы қаржылық саясаттың (жылдық бюджеттердің ерекше бағдарына қарамастан) жаһандық мұнай нарықтарының шарттарына және оларға кедергі келтіретін басқа факторларға (санкциялар және т.б.) іс жүзінде сәйкес келуіне әкелді. Мысалы, мұнайдың әлемдік бағасы төмендеген жағдайда (немесе санкцияларға байланысты мұнайды сатуға кедергілер) үкімет бюджет тапшылығына тап болады және бұл шығындарды  жабу үшін қарыз алу қажет, оның ішінде ең қолжетімдісі банк жүйесінде бар ресурстар болып табылады. Бұл үкіметтің орталық банк алдындағы қарызының таза өсуіне, өтімділіктің өсуіне және инфляцияға әкеледі. Зерттеулер 13 ғасырдың аяғында мұнай табылған алғашқы жылдардан бастап 1352 жылға дейінгі ирандық мұнай сату көлемінің 26 миллиард сегіз жүз миллион долларға тең болғанын және бұл көрсеткіштің 1352-ден 1357-ге дейін біртүрлі өсуді бастан өткергенін көрсетеді. Иранның мұнай табысы тек 1352-1357 жылдары 112 миллиард доллардан астамға жетті. Ислам революциясының жеңісінен кейін АҚШ пен Еуропаның санкцияларына байланысты Иран мұнай сатуда қиындықтарға тап болғанымен, мұнайдан түскен табыс үкімет кірісінің негізгі бөлігін құрап отыр. Иран үкіметтері әрқашан мұнайға тәуелділікті азайту жоспарын қойды, бірақ іс жүзінде бұл мәселе Иран экономикасы үшін проблема болып қала берді.

Иранда үкіметтің мұнай табысына оңай қол жеткізуіне байланысты үкіметтің міндеттерін орындау үшін жеткілікті кірісті қамтамасыз ете алатын берік салық жүйесін құруға айтарлықтай күш салынбады. Жылдар бойы үкіметтің бюджеті мұнай сатуға тәуелді болды. Бюджеттегі Құдайдың берген байлығы ағымдағы шығындарға жұмсалады деген сөз. Мұнай табысына тәуелділік макроэкономикадағы көптеген мәселелердің көзі болды. Соңғы онжылдықтарда мұнай әрқашан үкімет бюджеті үшін дәрі болды. Құрылыс жобаларының ресурстарын өтеу, субсидиялар төлеу, қызметкерлердің жалақысы сияқты ағымдағы шығындарды өтеу және т.б., олардың бюджет тапшылығын жабу үшін мұнай пайдаланылғаны туралы тақырыптар болды. Алайда, бұл тауар ұрпақ аралық капитал болғандықтан, оны ағымдағы немесе күрделі емес мақсаттарға сату дұрыс емес.

Мұнайдан түсетін кіріс әлі де ел кірісінің маңызды бөлігін құрайды. Біріншіден, бұл кіріс біртұтас өнім болып табылады және елдің негізгі активтерін сатудан туындайды, екіншіден, оған Еуропа Одағының Иран мұнайын сатып алуға эмбаргосы мысал бола алатын дұшпандық елдердің мінез-құлқы әсер етеді. Әсіресе, бұл шешім қаржылық санкциялармен ұштасып жатқанда, басқа елдерге мұнайдың сол көлемін сатудан табыс алу іс жүзінде қиындай түседі. Сондықтан ел бюджетінің мұнай кірісінің осы көлеміне тәуелділігі маңызды әлсіздік және Иран экономикасындағы инфляцияның негізгі себептерінің бірі болып табылады.