Фараби мен ислам мәдениеті мен өркениетінің байланысы
Нау 18, 2023 18:35 Asia/Almaty
Хакім Фараби – дүние жүзіндегі бірегей ғалымдардың бірі. Саналы ғұмырын адамзат мәдениеті мен өркениетін ұтымды етуге арнаған атақты ойшыл, философ және суретші. Фараби ықпалының зор болғаны сонша, ол және оның идеялары ислам өркениетінің гүлденуіне негіз бола алды деуге болады.
Фараби исламдық парасаттылық мұрасын пайдалана отырып, Шығыс және Батыс ойшылдарымен тиімді де сыни сұхбаттаса отырып, парасаттылық аясын одан әрі дамыта түсті. Ол Ислам әлемі мен Батыс және ежелгі даналықты сүйетіндер оған өте көп қарыздар мұғалім. Саналы ғұмырын адамзат мәдениеті мен өркениетін ұтымды етуге арнаған атақты ойшыл, философ және суретші. Бұл көптеген адамдар Фарабиден кейін ұстанған және ислам, еврей және христиан әлемінде адамдарды надандықтан, арам пиғылдан және көрегендіктен құтқару үшін оның ықпалына түскен жол.
«Екінші Ұстаз» деген атпен белгілі Әбу Насыр Мұхаммад бен Тархан Фараби хижраның 259 (м. 872) жылы Фараб маңындағы ауылда дүниеге келген. Фарабидің жас кезінде қалай білім алғаны белгісіз. Бірақ оның әкесі мен атасы Самани режимінде жоғары шенді сарбаздар болғанын білеміз. Қазіргі кейбір зерттеушілер оның ғылыми-философиялық зерттеулерінің бастауын сол кездегі діни-философиялық зерттеулер мен пікірталастардың орталығы болған Мерв қаласынан деп санайды. Кейінірек Бағдадта Фараби фиқһ, теология сияқты жалпы ғылымдарды жақсы меңгеріп, логика мен философияны терең әрі дәл меңгеру үшін «Йоһна» сабағына қатысады. Біраз уақыттан кейін Фараби оның ерекше шәкірттерінің бірі болып, барлық логика мен философияны онымен бірге үйренеді. Оқуын аяқтаған соң ұстазының ұсынысымен, бұл жас философ Константинопольге саяхат жасап, сегіз жылдай сонда өмір сүрді. Осы уақыт ішінде ол Константинополь мектебінен тікелей грек ғылымын үйреніп, ғылымның барлық салаларында – математикадан табиғаттан тыс ғылымдарға дейін білімін толықтырды.
Грекияға барған соң жас Фараби екінші рет Бағдадқа оралып, өмірінің жиырма жылға жуық уақытын сонда өткізді. Осы кезеңде, Фарабидің ғылыми өмірінің ең маңызды кезеңі басталып, оның еңбектерінің көпшілігі жазылды. Ол логика мен философияның шебері болғанымен, осы қаланың оқулық әдісі бойынша Бағдадтың ең ұлы ұстазы Юнус Бин Матидің сабағына қатысып, біраз уақыттан кейін оның атағы Бағдадқа және бүкіл мұсылман әлеміне тарады. Осы кезеңнен кейін ол Мысыр мен Дамаскіге барып, кітап жазып, ғылыми мәселелермен айналысады.
Фараби хижраның 339 жылы (950 ж.) сексен жасында қайтыс болып, Дамаскіде жерленген.
Фараби немесе «Екінші Ұстаз» исламдық үкіметтер екі ғасырлық қалыптасқаннан кейін әлемнің басқа бөліктерімен және христиан ғалымдарымен ғылыми және мәдени алмасуларды байыпты және құрметті түрде бастаған кезде өмір сүрді. Ол кезде зияткерлік ғылымдардың көне мұрасы мен мұсылман ғалымдарының жетістіктері арасындағы сенімді көпірдің қажеттілігі қатты сезіліп, ежелгі грек ғылымдарына ұмытылу қаупі төнген уақытта осы ғылымдарды жақсы үйрете алатын сенімді профессор сирек кездесетін еді. Фараби медицинадан басқа барлық дерлік ғылыми салаларда трактаттар мен кітаптар жазды. Ол Аристотельдің қалған еңбектерінің көпшілігіне түсініктемелер жазып, Платонның пікірлерін де қорғауға тырысты.
Фараби математика мен психология бойынша да сенімді кітаптар жазды, олардың көпшілігі әлі күнге дейін өз саласында анықтамалық ретінде белгілі. Тіпті барлық ғылымдарды жинақтауға тырысып, «Ихса әл-улум» кітабын осы іске арнаған. Сондықтан оны энциклопедия шығаруға тырысқан алғашқы мұсылман деуге болады. Бірақ логика ғылымында христиандардан айырмашылығы Фараби логиканың барлық бөліктерін зерттеп, Аристотельдің «Органон» кітабының барлық тарауларына, тіпті хұмстың жалпыламалары бөліміне үш түсіндірме жазған. «Екінші Ұстаз» логика ғылымында да теңдесі жоқ жаңалықтар қалдырды. «Әл-Мусиқи Кабир» кітабы Фарабидің музыка ғылымындағы жауһар туындысы, зерттеушілердің пікірінше, ислам дәуірінің музыка саласындағы ең үлкен еңбегі. Бұл кітапта Фараби музыка туралы бұрынғылардың пікірлерін жинақтауға тырысқан. Фараби – Сасанидтер сарайының атақты кеншісінің есімін «Барбад» орнына дұрыс күйде, яғни «Фахлабз» деп жазып алған алғашқы адам. Бұл кітапта ол Бағдади және Хорасани танбурларының екі түрі туралы айтып, Шахруд аспабы мен оның пішіні туралы құнды ойларды атап өтеді.
Хакім Әбу Насыр Фараби мәртебесін ұлықтау мақсатында 1-3 наурыз аралығында «Фараби және ислам мәдениеті мен өркениеті» атты бірінші дүниежүзілік конференция өтті. Бұл басқосуды өткізудегі мақсат Фарабиге сұрақтар қойып, Фарабимен қазіргі әлем тұрғысынан әңгіме бастау болды. Яғни, Фарабидің өзіне дейінгі Платон, Аристотель және ежелгі Иран данышпандары сияқты философтармен жасаған ісі.
Аятолла Джавади Амоли осы конференцияға арнаған бейне үндеуінде Фарабидің ислам әлеміндегі маңыздылығы туралы былай деді: «Фараби исламдық Иранда мақтан тұтарлық. Фарабидің ғылымда жасаған ең маңызды қадамы өте керемет және ол илаһи таухидті Алланың өзін танудан бастап, оның қарапайымдылығынан илаһи бірлікке жетті»,-деді.
Теһран университетінің философия профессоры, доктор Ғоламхұсейн Ибрахими Динани осы конференцияға жолдауында грек-мысырлық метафизика мен ирандық-исламдық метафизикасының ортасында Фараби туралы айтып: «Фараби Платон мен Аристотельді мұқият зерттеп, жақсы білім алды, бірақ Ибн Сина да, Фараби де Платон мен Аристотель философиясында тоқтаған жоқ, одан өтіп кетті»,- деп мәлімдеді. Динани былай деді: «Философия адамның дүниетанымын өзгертеді. Әлемде философия сияқты маңызды ештеңе жоқ, ал дін туралы талқыланатын нәрсе - оны түсінуге баса мән беру, ал дінді философиясыз түсіну қате».
Конференция хатшылығына барлығы 62 мақала жолданса, оның 30-ы әлемге әйгілі әл-Фарабитанушы ғалымдардан. Конференция хатшылығы 21 шетелдік мақаланы және 24 отандық мақаланы ғылыми стандарттарға сәйкес бекітті және олардың айтарлықтай бөлігі осы үш күнде әртүрлі жұмыс топтарында таныстырылды. Бұл жиында Фараби бойынша логика мен тіл, Фараби философиясы мен метафизикасы, Фарабидің саяси ойы, Фараби бойынша ғылым, сұлулық, өнер және этика және Фараби мен қазіргі әлем сынды бірнеше тақырыптар қарастырылды.
Осы конференцияның жабылу салтанатында Теһран университетінің философия профессоры және Ғылым академиясының басшысы, профессор Сейед Абдулла Анвар, Профессор Сейед Абдулла Анвар, ислам мәтіндерін зерттеуші және философиялық еңбектердің аудармашысы және сарапшысы, Ислам мәтіндерін зерттеуші және философиялық шығармалардың аудармашысы және комментаторы, профессор Терренс Дж.Клуни, Иордания университетінің Айова Орталық колледжінің профессоры және Ислам мәдениеті мен ой-пікірін зерттеу орталығының мүшесі доктор Мохсен Мохжер Ниа фарабитану саласындағы зерттеулері үшін құрмет пен жоғары бағаға ие болды. Сондай-ақ, шамамен бес ай бұрын (4 қарашада) қайтыс болған Теһран университетінің бұрынғы оқытушысы және Фараби конгресінің оқытушысы, марқұм доктор Әлиреза Садраның отбасына құрмет көрсетілді.
Соңғы сұрақ: Фараби бүгінде бізге не істейді?
Білімнің өсуі мен жетілуіне көмектесетін, адамның рухани эволюциясына көмектесетін кез келген ой эволюция процесінің өмірлік және серпінді бөлігі болып саналады. Алайда, Фарабидің ой-пікіріне бұлайша күмән келтіру оның ойының қадір-қасиетін түсіріп қана қоймай, Фарабиді екі есе пайдалануға ықпал етеді. Фараби жаңа дәуірде утилитаризмнің, одан кейін шектен шыққан прагматизмнің біртіндеп үстемдік етуіне байланысты оқшауланған терең дүниетанымдық мүмкіндіктерді жаңғыртты.
Адамның берекесі мен құдіреті болмыстың тереңдігіне ой жүгіртіп, оның мәнін білуге тырыспай-ақ мүмкін болады және ол адам бақытына жетелейді деп ойлайық. Екінші жағынан, Фараби қазіргі заманда саясиландырудан алшақ мәдени-өркениеттік байланысты жоғалып кеткенін еске салады, дегенмен кейде бұл байланыс бостандыққа, әділеттілікке, имандылыққа негізделген адамдық қадір-қасиетті нығайту уәжімен адам болмысына тиімді.
Фараби ойлары бізге әлемге басқаша көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Осылайша біз адам проблемаларын тереңірек түсінумен қатар, осы мәселелерді шешудің жаңа жолдарын таба аламыз.
