АҚШ-тағы кедейлік пен үйсіздік

Тым алыс, тым жақын, бұл сұлулық пен ұсқынсыздықтың айырмашылығы болуы мүмкін! Алыстан сән-салтанатты бейнелейтін американдық қалалар жақыннан үйсіздіктің шындығына тап болады.

АҚШ-тағы үйсіздердің жағдайы қандай? Бұл бай ел дамыған елдердің ішінде баспанасыздардың саны бойынша бірінші орында тұр. Үйсіздердің жағдайы өте кедейлік, жұмыссыздық, нашақорлық және тұрмыстық зорлық-зомбылық сияқты мәселелермен байланысты және шын мәнінде, баспанасыздық Америкадағы әлеуметтік құрбандардың соңғы желісі болып саналады.

Әртүрлі уақыттағы үкіметтік сауалнамалар мен танымал ұйымдар Америкадағы үйсіз халықтың құрамының әртүрлі статистикасын береді. Дегенмен, соңғы онжылдықта үйсіз американдықтардың бестен бір бөлігі балалар, ал олардың 40 пайызы 18 жасқа толмаған адамдар екендігі туралы ортақ пікір бар. Баспанасыздардың 8 пайызға жуығы әскер зейнеткерлері, ал қалғандары әйелдер, этникалық және нәсілдік азшылықтар, нашақорлар немесе алкогольге тәуелділер, қарттар, қара нәсілділер және психикалық ауруға шалдыққан адамдар.

Америкадағы баспанасыздық туралы статистикалық мәліметтер әртүрлі және бұл бұрыннан келе жатқан мәселе. Негізгі айырмашылық мемлекеттік статистика мен танымал ұйымдардың статистикасы арасында. 1983 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан «Үйсіздікті тоқтату үшін ұлттық альянс»   2014 жылы үйсіздердің санын бір миллион 500 мыңға жуық деп жариялады. Бұл  көрсеткішті үкімет қабылдамаған. Керісінше, АҚШ-тың Тұрғын үй және қала құрылысы департаменті 2018 жылы баспанасыздардың санын 553 000 деп жариялады. Бастапқы ұйымдар 2016 жылдан бастап, әсіресе ірі қалаларда үйсіздердің көбейгені туралы хабарлағанымен, үкімет бұрынғысынша 500 000 адамды қабылдады және одан артығын қабылдамады.

2021 жылы АҚШ үкіметі бұл елде өткен жылмен салыстырғанда баспанасыздықтың 2,7% өскенін және ең көп қоныстанған Калифорния штатында шамамен 16% өскенін жариялады және күнделікті 567 000 баспанасыз адамды қабылдады. Қалай болғанда да, миллиондаған американдықтар баспанасыздықты жиі бастан кешіреді және егер біз мемлекеттік статистиканы қабылдайтын болсақ, 500 000-нан астам үйсіз адамдар күн сайын Американың бұрыштарында түнеді.

Жақында АҚШ Тұрғын үй және қала құрылысы жөніндегі хатшысы Бен Карсон былай деп мәлімдеді: «Біз елдің (Америка) батысында көшелердегі,  тұрғын үйдің құны өте жоғары болған жерде баспанасыз адамдар санының үздіксіз өсуін көрудеміз». Бен Карсонның американдық қоғамға басқа да ескертулері болды. Сауалнамаларға сәйкес, үлкен қалалардағы баспанасыздық көбейіп кеткен күндері ол: «Баспанасыздық тек федералды үкіметтің проблемасы емес, бұл бүкіл елдің проблемасы... Калифорниядағы үйсіздік қиын кезеңге аяқ басты  және жергілікті және мемлекеттік органдар шұғыл түрде тексеруі керек»,- деді. Бұған дейін үкіметтің зерттеуі Американың 21 штатында, әсіресе Калифорния мен Нью-Йорк штаттарында баспанасыздықтың көбейгенін көрсетті. Бұл штаттар Америкадағы үйсіз отбасылардың ең көп санына ие. 2021 жылы Нью-Йорк қалалық үйсіздерге қызмет көрсету департаментінің (DHS) баспана жүйесінде 107 510 панасыз ересектер мен балалар ұйықтады; Оның ішінде 31 947 баспанасыз бала болды.

Статистикаға сәйкес, муниципалды баспаналарда түн сайын ұйықтайтын үйсіз Нью-Йорк тұрғындарының саны қазір он жыл бұрынғыдан 16 пайызға, ал жалғыз басты үйсіз ересектердің саны он жыл бұрынғыдан 91 пайызға көп. Зерттеулер сонымен қатар үйсіз отбасылармен салыстырғанда үйсіз жалғызбасты ересектерде ауыр психикалық аурулардың, тәуелділіктің бұзылуының және басқа да ауыр денсаулық проблемаларының жоғарырақ екенін көрсетеді.

«Нью-Йорк Таймс» газеті де өз баяндамасында: «Үйсіздердің 15 пайызы, яғни 85 мыңға жуық адам тұрақты баспанасыз». Тұрақты баспанасыздықтың американдық критерийлері адамның бір жылдан астам уақыт бойы баспанасыз болуы және мұның бәрі коронавирус тарағанға дейін болды. Бұған дейін миллиондаған американдықтар жұмыссыз қалды. Енді Колумбия университеті зерттеуге сүйене отырып, жұмыссыз қалу және жалдау ақысын төлеудегі қаржылық әлсіздік салдарынан баспанасыз адамдар саны 45 пайызға артуы мүмкін екенін жариялады. Мемлекеттік статистиканы қоса алғанда, бұл баспанасыздардың санына 255 мыңнан астам адам қосылғанын білдіреді. АҚШ Білім департаментінің 2018 жылғы зерттеуі де оқу жылында 1,5 миллионнан астам оқушының баспанасыз қалғанын көрсетті. Олардың көпшілігі достарының немесе туыстарының үйінде уақытша немесе тұрақты болды, ал аз бөлігі көшеде және қоғамдық орындарда уақытша түнеді.

1870 жылдан бастап Американың дамушы қалаларында, соның ішінде Нью-Йоркте баспанасыздық өсті және ұлттық мәселеге айналды. Үлкен қалаларға жұмыс істеуге кеткен иммигранттар үйсіздердің ең көп санын құрады, ал қалалардың кейбір кедей тұрғындары баспанамен қамтамасыз ету шығындарының өсуіне байланысты үйсіздер тобына қосылды. Кейінірек 1930 жылдары, Ұлы Депрессия кезінде үйсіздердің саны қайтадан өсті және шамамен он жыл бойы жоғары болды. Ол кезде Америкадағы үйсіздердің саны 2 миллионнан астам адам болған. 1980 жылдары Стюарт МакКинни мен Брюс Вентодан кейін бірқатар парламентарийлер баспанасыз адамдарға көмектесу туралы заңды мақұлдады, ол МакКинни-Венто актісі ретінде белгілі болды, ал АҚШ президенті Рональд Рейган оған 1987 жылы қол қойды.

1990 жылдары бұл актіні қаржыландыру баспанасыз және аштықты тамақтандыратын баспаналар мен асүйлерді, сондай-ақ ірі қалалардағы баспанасыздыққа байланысты басқа қолдауларды кеңейтті. Бұл жағдай 2008 жылғы қаржылық дағдарысқа дейін жалғасып, жағдай қайтадан нашарлады. Барак Обама үйсіздердің өсу үрдісінің алдын алу және үйсіздерге негізгі қызметтерді көрсету үшін көбірек мемлекеттік қаражат бөлу үшін бірнеше төтенше заңға қол қоюға мәжбүр болды. Дегенмен, Америкада үйсіздік өте көп және тіпті кеңейіп жатыр.

Америкада баспанасыздық 150 жылдық проблемаға айналғаны қалай? Американың байлығы мен экономикалық қуаты қалайша өз азаматтарының осы негізгі қажеттілігін қамтымайды және неге баспанаға орын бермейді?

Жауапты американдық қоғамды басқаратын экономикалық және саяси жүйеден іздеу керек. БҰҰ-ның 2018 жылғы кедейлік және адам құқықтары жөніндегі арнайы баяндамашысы Филип Алстонның баяндамасы Америка үкіметінің кедейшілікке қатысты әртүрлі көзқарасы туралы әңгімелейді және бүгінгі американ қоғамының фактілеріне жарық түсіреді. АҚШ-тың 21 ғасырдағы кедейшілікке жауабы анық жазалау және түрмеде болу. Қарызын төлей алмай жүрген жұмысшылар, жеке кепілдік компанияларды төлей алмайтындар, үйсіздер, психикалық науқастар, балаларын асырау үшін төлей алмайтын әкелер және тағы басқалар осындай жауап алады. Жаппай бас бостандығынан айыру әлеуметтік мәселелерді жоюдың шешімі ретінде қарастырылады.

БҰҰ-ның АҚШ-тағы кедейшілік туралы есебі Америка билігі тарапынан теріс әрі өткір реакцияға ұшырады. Себептердің бірі есептің баспанасыздықпен айналысатын бөлімінде: «Бұл деңгейдегі баспанасыздықты толығымен шешуге болады, бірақ билік қолжетімді баспанаға қол жеткізуге, емдеге, психологиялық кеңес беруге және жұмысқа үйретуге емес, негізінен мәжбүрлеуге сүйенеді»,- деп айтылды.

БҰҰ есебіндегі соңғы сөйлем экономикалық проблемадан да көп нәрсені білдіреді. Мағынасы байлардың кедейлерді басқаруы болса керек. Американы басқарып отырған саяси жүйеге үнемі сын мен айып тағылып, ол байлардың мүддесіне қызмет етеді. Америка қоғамында бірнеше ондаған жылдар бойы елдің орасан байлығы мен ақшасымен шешілмейтін мәселе бар.