Pars Today

Бұл бағдарламада ең үлкен мұсылман философтардың бірінің өмірі, еңбектері мен ислам әлеміндегі мәдениет пен философияға әсерлеріне шолу жасауды көздеп отырмыз.

Шығыс пен Ислам әлемінің ұлы философтары мен ойшылдарының бірі Әбу Наср Мұхаммад бин Мұхаммад Тархани, лақап аты Әбу Наср Мұхаммад Әл-Фараби, шамамен хижраның 257 жылы (870 ж.) шамасында Фарарод (қазіргі Оңтүстік Қазақстандағы Отрар қаласы) Параб (Фараб) ауданындағы Уасиж елді мекенінде немесе басқа бір рауаят бойынша ол қазіргі Ауғанстан жерінде орналасқан Хорасанның Париаб (Фараб) қаласында дүниеге келген. Әкесі  Мұхаммед бин Узлағ Самания әскерінің қолбасшыларының бірі (819-1004 жж.). 

Фараби өте нәзік тарихи кезеңде өмір сүрген және өзінен кейінгі ойшылдардың ойлауына терең де орасан зор әсер қалдыра білген кемеңгер. Фарабидің басты мәселесі дін мен философияның байланысы болды және ол ислам діні мен грек хикметінде ешқандай қайшылық жоқ, ал егер олардың арасында айырмашылық болса, ол сыртқы көріністе және философиялық түсіндірулер арқылы оларды шешуге болады деп есептеді. 

Ислам философиясының негізін салушы және грек формальды логикасын ислам әлеміне жеткізуші «Муаллем Сани» (Екінші ұстаз) – Ислам ойы тарихында Әбу Наср Фарабиге берілген атақтардың бірі. Фарабидің ғылыми-философиялық ұстанымының маңыздылығы жеткілікті, көптеген тәпсіршілер мен тазкирашылар оны ең ұлы мұсылман философы деп атаса,  Де Фу  сияқты шығыстанушылар оны Ибн Синадан да жоғары деп санайды.

Ислам ой-пікірінің тарихында Әбу Юсуф Йақуб ибн ʼИсхақ әл-Кинди ислам мен араб әлемінің алғашқы философы ретінде аталса да, Кинди ешқашан философиялық мектеп құра алмады немесе жан-жақты философиялық жүйені ұсына алмады. Бірақ Фараби солай етті және осы себепті оны «ислам философиясының негізін салушы» деп атайды. Сондай-ақ Фараби Аристотель шығармаларына құнды түсініктемелер жазғандықтан және ол бірінші ұстаз Аристотельдің еңбектеріне маңызды пікір айтушылардың бірі болғандықтан, оны екінші ұстаз деп атаған.

Фараби жасөспірім және жастық шағында ғылым мен білімді қай жерде және қандай профессорлардан оқығаны нақты белгісіз, бірақ оның әкесі мен атасы Саманидтер билігі кезінде жоғары шенді әскери қызметшілер болғандықтан, оның білім алу жағдайлары өте жоғары болғаны сөзсіз. Көпшілік оның ғылым мен философиядағы алғашқы сабақтарын  Марв қаласында және Хазаги профессорларынан алды деп санайды, өйткені Марв сол кездегі діни және философиялық сабақтар мен пікірталастардың орталығы болды.Осы қала мен Фарабидің тұрғылықты жері мен өскен жерінің жақындығы да оның осы көне қалада болуы мен білім алуына жақсы себеп болды. Бастауыш оқуды бітіргеннен кейін Фараби аз уақыт қазы болып жұмыс істеп, кейін сол уақытта Ислам халифатының астанасы және мұсылман ғұламалары мен ойшылдарының бас қосатын орталығы Бағдадқа барды және хижраның 295-320 жылдар аралығында осы қалада болған деген болжам бар.

Бағдатта Фараби сол кездегі араб, фиқһ, теология сияқты жалпы ғылымдарды жақсы меңгеріп, логика мен философияны терең және дәл меңгеру үшін христиан және бір дінді ұстанатын  Йохна Ибн Хайлан  класына қосылды.  Біраз уақыттан кейін Фараби оның ерекше шәкірттерінің бірі болып, барлық логика мен философияны менгерді. Фараби логиканы және Аристотель еңбектерінің көпшілігін, соның ішінде Аристотельдің логикаға қатысты еңбектерін Йоханна Ибн Хайланнан үйреніп, оқуын аяқтаған соң, ұстазының ұсынысымен, Харран мен Константинопольге барып, шамасы сегіз жылдай сонда қалады. Осы уақыт ішінде ол Константинополь мектебінен тікелей және делдалсыз грек және ежелгі ғылымдарды үйреніп, математикадан паранормальдық ғылымдарға дейінгі ғылымның барлық салаларында білімін аяқтады. Біраз уақыттан кейін жас Фараби Бағдадқа оралып, өмірінің жиырма жылға жуық уақытын ислам билігінің астанасында өткізді. Осы кезеңде, бәлкім, Фарабидің ғылыми өмірінің ең маңызды кезеңі басталады және оның шығармаларының көпшілігі осы екі онжылдықта жазылған.

Бағдадта Фараби өзі логика және философия профессоры болса да, осы қаланың ұстаздық дәстүрі бойынша Бағдадтағы ең ұлы профессор Юнус бин Матидің сабағына қатысты. Бірақ көп ұзамай оның атағы Бағдатта және бүкіл мұсылман әлеміне тарап, барлық ғылымда мұсылман ұстазы ретінде танылды. Бағдадта жиырма жылға жуық ұстаздық және білім алған Фараби бұл қаланың саяси және діни қайшылықтар кеңістігін ғылыми жұмыс үшін қолайлы көрмеген. Сондықтан саяси-әлеуметтік толқулар басталмай тұрып, ол Дамаск қаласына кетті. Ол Дамаскіде ихшиди билігінің бейбіт кеңістігінде ұзаққа қалмады. Арада екі жыл өтсе де,  Шаматтың тыныштығы бұзылып, Дамаск саяси қақтығыстар мен шетелдік шабуылдардың алаңына айналды. Бұл жолы Фараби қақтығыс басталмай тұрып Дамаскіден Мысырға кетіп, Мысырда 6 жылға жуық қалады.

Фарабидің Мысырда қалай қалғаны туралы мәлімет аз, бірақ оның осы кезеңде кітап жазумен, ғылыми мәселелерді зерттеумен айналысқаны анық. Хижраның 338 жылы және үкімет Шамға көшіріліп, хамданиялықтар билікке келгеннен кейін Фараби екінші рет Дамаскіге оралды және өмірінің соңына дейін шамамен бір жыл Дамаскіде болды. Осы уақыт ішінде ол Дамасктің ғалымды сүйетін билеушісі Сейф әд-Дәуляның  шексіз қолдауына ие болды және ол  Сейф әд-Дәулә  ғалымдарының ортасында болған ең танымал ғалым болса керек. Фараби бір жылдан кейін хижри 339 жылы 80 жасында дүниеден өтіп, Сейф әд-Дәуланың өзі және оның кейбір туыстары мен сарай қызметкерлері жаназа намазын оқыды.

Фараби – математика, әлеуметтану, музыка, медицина, логика және философия сияқты әртүрлі салаларда маманданған ғалымдардың бірі. Фарабиден қалған еңбектердің көпшілігі логика, әлеуметтану, энциклопедия жазу және философия салаларында. Фарабидің тенденциясы неоплатонистік мектеп бағытында болды, олардың күш-жігерінің басым бөлігі Аристотель мен Платонның ойларын монотеистік теологиямен үйлестіру болды. Ислам философиясында Фараби жетекші ғалымдардың бірі болып саналады. Фарабидің екінші ұстаз аталуының басты себептерінің бірі – оның Аристотель шығармаларына жазған құнды түсініктемелері. Фарабидің Батыс елдерінде жоғары беделге ие болғанын да айта кеткен жөн. Орта ғасырларда оның кейбір шығармалары латын тіліне аударылды.

Фараби өз заманында әртүрлі ғылымда теңдесі жоқ еді. Ол өз заманындағы барлық білім мен ғылым туралы кітаптар жазды. Фарабидің есте қалған еңбектерінен оның химия, математика, тіл, әскери ғылымдар, жаратылыстанулар, билік, жаратылыстану ғылымдары сияқты әртүрлі ғылымдарда екенін оңай аңғаруға болады. Теология, логика, музыка және азаматтық ғылымдар пәндерінің де біліктілігі мол болды. Көзі тірісінде Фараби жаңа әрі толық мектеп құра алды.  

Ибн Рушд және басқа да ислам және араб ғалымдары Фарабиге үлкен құрмет көрсетті, сонымен қатар шейх ар-Раис Әбу Әли Сина өзін Фараби мектебінің шәкірті деп санайды және оны өзінің профессоры деп санайды. Оның айтуынша, «Фараби трактаттарын оқи отырып, метафизика кітабынан Аристотельдің мағынасын түсіне алды».