Pars Today

Фарабиді жақсы білудің бір жолы – оның дәуіріндегі мәдени-ғылыми жағдайды білу.

Фарабиді жақсы білудің бір жолы – оның дәуіріндегі мәдени-ғылыми жағдайды білу. Фараби заманының жағдайын дұрыс түсіну,  әсіресе Фарабидің ойлары мен пікірлерінің тәуелсіздігіне қатысты кейбір мәселелер, Платон мен Аристотельдің оған әсері сияқты біршама қалыпты тақырыптар Фараби дәуіріндегі ғылыми және мәдени жағдайды тереңірек түсінуге тырысуымызды талап етеді.  

Адамзат тарихында көптеген данышпандар мен ғалымдар шықты, олардың әрқайсысы өз кезегінде адамзаттың ой тарихында бетбұрыс жасап, өз дәуіріндегі қоғамның интеллектуалдық және әлеуметтік атмосферасында орасан зор өзгерістер жасай білді. Бұл данышпандардың ғылым мен ой жолында күндіз-түні еңбек етіп, Алла берген дарындарын жеткілікті түрде пайдаланғаны былай тұрсын, ерекше тарихи жағдайларға да әсерін тигізді.  

Фараби өте сезімтал тарихи кезеңде пайда болып, кейінгі ойшылдардың ой-өрісіне терең де елеулі әсер қалдыра білген данышпандардың бірі. Фараби ықпалының зор болғаны сонша, ислам өркениетінің гүлденуіне негіз болған Фараби және оның идеялары болды деп айтуға болады.

«Екінші ұстаз» атанған Әбу Наср Мұхаммед Бин Тахан Фараби шамамен хижраның 259 жылы (шамамен 872 ж.)  Фараб  маңындағы  Уасиж  деген ауылда дүниеге келген. Уасидж Фарабтың жанында орналасқандықтан, бұл дана философ көзі тірісінде «Фараби» деген лақап атқа ие болған.

Фарабидің жас кезінде қалай білім алғаны бізге беймәлім, тарихшылар бұл туралы деректі жазбаған. Оның әкесі мен атасы біздің заманымыздың 9-10 ғасырларында Батыс Азиядағы парсы тілдес әулеттердің бірі – Самани режимінде жоғары шенді әскери офицерлер болғанын да білеміз. Демек, Фарабидің жас кезіндегі білім алу жағдайлары оған толық дайындалған деп болжауға болады. Кейбір қазіргі зерттеушілер оның ғылыми-философиялық зерттеулерінің Мерв қаласынан бастау алғанын айтады. Ол кезде Мерв діни-философиялық зерттеулер мен пікірталастардың орталығы болды және бұл қалада ұлы ұстаздар болды. Фарабидің тұрғылықты жері мен өсіп-өркендеуіне бұл қаланың жақындығы да оның осы көне қалада болуы мен білім алуына жақсы себеп болды. Басқа тарихи құжаттарға сай  Фараби Бағдатта білім алған. Бағдатта Фараби сол кездегі араб ғылымдары, фиқһ, теология сияқты жалпы ғылымдарды меңгеріп, логика мен философияны терең меңгеру үшін Иоанның сабағына қатысқан. Біраз уақыттан кейін Фараби Иоанна Ибн Хайянның ерекше шәкірттерінің біріне айналып, логика мен философияны   толық зерттеді.

Бұл жас философ оқуын аяқтағаннан кейін Сирия мен Түркияның қазіргі шекараларына жақын орналасқан Харан көне қалаға, сонымен қатар Констанцияға - қазіргі Cтамбұлға саяхат жасағанға ұқсайды. Ол Константинопольде шамамен сегіз жыл болды. Осы уақыт ішінде ол Константинополь мектебінен тікелей және делдалсыз грек және ежелгі ғылымдарды үйреніп, математикадан паранормальдық ғылымдарға дейінгі ғылымның барлық салаларында білімін аяқтады. Жас Фараби Грекияға барған соң Бағдатқа оралып, өмірінің жиырма жылға жуық уақытын Ислам үкіметі астанасында өткізді. Фарабидің ғылыми өмірінің ең маңызды кезеңі деп санауға тиісті осы кезеңде ол өз шығармаларының басым бөлігін жазды.

Фараби Бағдадта өзі логика және философия ұстазы болса да, осы қаланың ұстаздық дәстүрі бойынша Бағдадтағы ең ұлы ұстазы Юнус бин Матидің сабағына қатысты. Бірақ көп ұзамай оның атағы Бағдатта және бүкіл мұсылман әлеміне тарап, барлық ғылымда мұсылман ұстазы ретінде танылды. Бағдатта жиырма жылға жуық ұстаздық және оқумен айналысқаннан кейін бұл қалада саяси және діни қайшылықтардың орын алуы Фарабиді саяси және әлеуметтік толқулар басталғанға дейін астанадан Дамаскіге аттанды. Оның Дамаскіде болуы және Ақшиди билеушісі билігі кезіндегі бейбіт атмосфера ұзаққа бармады. «Шаматтың» тыныштығы бұзылып, Дамаск саяси қақтығыстар мен шетелдік шабуылдардың алаңына айналғанына екі жыл болған жоқ. Бұл жолы Фараби қақтығыс басталмай тұрып Дамаскіден Мысырға кетіп, Мысырда алты жылға жуық қалды.

Фарабидің Мысырда болғаны туралы көп мәлімет жоқ, бірақ оның осы кезеңде кітап жазып, ғылыми мәселелерді зерттеумен айналысқаны анық.

Хижраның 338 жылы (шамамен 950 жылы) және үкімет Дамаскіге көшіріліп, хамданиялықтар билікке келгеннен кейін Фараби қайтадан Дамаскіге оралды және шамамен бір жылдан кейін өмірінің соңына дейін Дамаскіде болды. Осы уақыт ішінде ол Дамасктің ғалымды сүйетін билеушісі Сейф әд-Дауланың шексіз қолдауына ие болды. және ол Сейф әд-Дәулә ғалымдарының ортасында болған ең танымал ғалым болса керек. Фараби бір жылдан кейін, яғни хижри 339 жылы (шамамен 951 ж.) сексен жасында дүниеден өтіп, Сейф әд-Дәуле мен оның кейбір әміршілері оның жаназа намазына қатысты.

Фарабидің кітаптары мен ой-пікірлері өзінен кейінгі ғылыми және діни ортаның өзгеруіне орасан зор әсер етті және оның «мұсылман философы» деген лақап атқа ие болуының себебі де осы болар. Ол ислам әлеміне философияны алғаш енгізіп, логика мен философияны исламдық ғылымдармен ұштастыра білген. Қазірдің өзінде философия мен логика діни саладағы негізгі пәндердің бірі ретінде діни оқу орындарында оқылады.

Фарабиден аз ғана уақыт аралығымен Ислам әлемінде Фарабимен тең немесе одан жоғары ғалымдар мен философтар пайда болды, бірақ олардың ешқайсысы ислам философиясы мен логикасына Фарабидей әсерін қалдыра алмады.

Мысалы, Әбу Юсуф әл-Кинди – философ әрі ғалым, оның туған жылы Фарабидің қайтыс болған жылымен дерлік бірдей және ол ғылым мен білімде онымен тең. Бірақ ол Фарабидің ислам әлемінің интеллектуалдық және ғылыми атмосферасына қалдырған әсерін қалдыра алмады.