Инфляция мәселесін және оның салдарын түсіну үшін мәселенің басында инфляция сөзінің жан-жақты анықтамасы, оның түрлері, инфляцияны өлшеу әдісі және т.б. білу керек.

Инфляция (лат. Inflatio) – «қабыну», «ісіну» дегенді білдіреді. 19 ғасырға дейін инфляция сөзі алтынға айналдыруға болмайтын банкноттардың көлемінің ұлғаюын білдіру үшін қолданылды. Бірақ 19-ғасырдан бастап инфляцияның мәні бүгінгі бізге таныс ұғымға өзгерді.

Бүгінгі таңда экономика ғылымында инфляция «бағаның жалпы деңгейінің пропорционалды емес өсуін» білдіреді. Бұл ғылымда инфляция «белгілі бір уақыт аралығында бағаның үздіксіз өсуі» деп түсіндіріледі. Осыған сүйене отырып, инфляцияны қолдаусыз және жоспарсыз тауарлар мен қызметтер бағасының негізсіз өсуі ретінде қарастыруға болады, бұл сатып алу қабілетін төмендетеді және өнімге сұраныс пен өнімді сатып алуға болатын өтімділік арасындағы тепе-теңдікті бұзады.

Инфляция жағдайында ақшаның сатып алу қабілеті төмендеп, ақшасы көп адамдар тапшы тауарларға жүгіреді. Бір қызығы, инфляция әрқашан жаман және зиянды емес, бірақ бізде жақсы және өнімді инфляция да бар. Жақсырақ айтқанда және кейбір экономикалық сарапшылардың пікірінше, дерлік сау экономикада инфляцияның тұрақты деңгейі қажет, олар 2% инфляцияны сау инфляция деңгейі ретінде қарастырады. Бұл акцияның мақсаты – экономикалық өсуді салауатты және серпінді қарқынмен ұстап тұру.

Экономикалық теорияларда инфляцияның әртүрлі ішкі салалары мен түрлері болады. Бірақ жалпы және жылдамдығы бойынша инфляция үш негізгі категория бөлінген,  жеңіл, ауыр және өте ауыр.

Жұмсақ инфляция бағаның баяу және біртіндеп көтеріле бастайтын инфляциясын білдіреді. Жыл сайынғы бағаның өсуі 3% немесе одан да төмен болған кезде баяу инфляция пайда болады. Американың Орталық банкінің есебіне сәйкес, баға деңгейінің екі немесе одан да аз пайызға өсуі экономикалық өсу үшін тиімді. Мұндай тұтынушылар болашақта баға көтеріледі деп ойлайды, сондықтан сұранысты арттырады. Шын мәнінде, тұтынушылар болашақта жоғары бағаға тап болмас үшін тауарларды дәл осы уақытта сатып алады. Осылайша жұмсақ инфляция экономикалық өркендеуге әкеледі. Осы себепті, мысалы, АҚШ Орталық банкі инфляцияның жылдық мақсатты деңгейін 2% деңгейінде белгілейді.

Гиперинфляция – бағаны тезірек өсіретін инфляция. Кейбір экономистер инфляцияның бұл түрінің қарқынын жыл бойына 15 пен 25 пайыз аралығында деп анықтайды, ал кейбіреулері жылдық мөлшерлеме 3 пен 10 пайыз арасында дейді. Бұл инфляция елдер үшін зиянды, өйткені ол оған қысым жасайды. Бұл уақытта адамдар болашақта сатып алу үшін артық төлемеуге мәжбүр болмас үшін қажетінен көп сатып алуға бейім. Сатып алудың бұл өсуі сұранысты одан да арттырады және жеткізушілер артық сұранысты қанағаттандыра алмайды. Сондай-ақ, жалақы жеткіліксіз болады. Нәтижесінде көптеген адамдар қымбат тұратын тауарлар мен қызметтерге қол жеткізе алмайды. Бұл уақытта экономика әлсіреп, ақша құнының төмендеуі соншалық, жұмыс күші мен бизнес өз қажеттіліктерін қанағаттандыруда қиындықтарға тап болады. Қатты инфляцияға қарамастан, инвесторлар елге инвестиция салудан бас тартып, өте қажет қаражаттарын алып тастайды. Экономика тұрақсыз болып, мемлекеттік шенеуніктерге деген сенім жоғалады.

Гиперинфляция немесе төтенше инфляция – жылдың алты айында бағаның екі есе өсуі; Экономикадағы бағаның тез, кең тараған және бақылаудан тыс өсуі инфляцияның бұл түрінің белгілері болып табылады. Яғни, бір айдың ішінде тауар бағасын 50 пайызға өсіретін инфляция инфляцияның осы түріне жатады. Инфляцияның бұл түрі тежеусіз инфляция немесе гиперинфляция деп аталады. Гиперинфляция экономикасы дамыған елдерде сирек кездесетін құбылыс болғанымен, Қытай, Германия, Ресей, Венгрия, Аргентина сияқты елдерде тарих бойы орын алған.

Ирандағы соңғы 100 жылдағы инфляцияның барысы

1310-шы жылдардың басынан бері Иранда бағалардың жалпы деңгейі мен өмір сүру құнының индексі жиі көтеріліп отырды, бірақ бағаның өсуі кейде баяу, кейде тез және қарқынды болды. 1315 (Ирандағы алғашқы баға индексі дайындалған жыл) мен революцияның жеңісі арасындағы бағалардың өзгеруін алты түрлі кезеңде талдауға болады.

Бірінші кезең: 1315 - 1320 жж

Бұл кезеңде Екінші дүниежүзілік соғыстың жанама әсерлері мен үкіметтің экспансия саясатының әсерінен баға орташа өсу қарқынымен 20,5% өсті.  Өмір сүру құнының индексінің негізгі өсуі 1319 және 1320 жылдарға, яғни соғыс кезеңіне байланысты болды.

Екінші кезең: 1320 - 1322 жж

Бұл кезеңде Екінші дүниежүзілік соғыстың елге таралуы және басқыншы күштердің Иранды басып алуы және нәтижесінде сұраныстың артуы, жеткізу мен импортқа шектеулердің болмауы, риалдың шетел валютасындағы құнсыздануы, алыпсатарлық, қор жинау, тасымалдаудың сәтсіздігі   бағаның жалпы деңгейінің күрт өсуіне әкелді. Инфляциямен күресу үшін бағаны бақылау және артық сатумен күресу, жинақталған тауарларды жинау және тәркілеумен күресу, қатаң қаржылық және физикалық жазалау, банк несиелерін шектеу, ең бастысы, ең қажетті тауарларды нормалау саясаты қолданылды. Бірақ бұл саясат тиімді болмады және өмір сүру құнының индексі 2 жыл ішінде үш еседен астам өсті.

Үшінші кезең: 1323 - 1325 жж

Бұл кезең бағаның құлдырау кезеңі болып табылады. Соғыстың аяқталуы, халық тұтынатын тауарлардың жаһандық жеткізілімінің ұлғаюы және елдегі ауыл шаруашылығы өндірісінің өсуі, дүниежүзілік айырбастың артуы, алыпсатарлық пен қор жинау кезеңінің аяқталуы, одақтастардың әскери шығындарының қысқаруы және ақша көлемінің өсуінің төмендеуі бағаның айтарлықтай төмендеуіне әкелді.

Төртінші кезең: 1326 - 1330 жж

Осы жылдар ішінде ашық есік саясатының жүзеге асырылуына және сыртқы сауда айырбастарының өсуіне және Импорттың ұлғаюы, мұнай сатудан түсетін валюталық кірістің төмендеуі және оның сатып алу қабілеті түріндегі риалдағы көрінісі және ақырында экспорттың төмендеуі бағалар салыстырмалы түрде тұрақты болды.