Екінші ұстаз (8)
Қаз 28, 2023 20:56 Asia/Almaty
«Екінші ұстаз», «ислам философиясының негізін салушы» және «грек формальды логикасын ислам әлеміне жеткізуші» деген атақтары Әбу Наср Фарабиге ислам ойы тарихында берілген атақтардың қатарына жатады.
Фараби көзқарастарының ислам философиясына және одан кейінгі философтарға әсері мен ықпалының дәрежесі туралы ислам әлеміндегі философияға қызығушылық танытатын және философия саласын зерттеушілер мен Шығыс пен Батыс философиясының тарихшылары көп естіген. Фараби аса нәзік тарихи кезеңде пайда болып, кейінгі ойшылдардың ой-өрісіне терең де елеулі әсер қалдыра білген кемеңгерлердің бірі.
Фараби ықпалының зор болғаны сонша, ислам өркениетінің гүлденуіне негіз болған және оның идеялары болды деп айтуға болады. Фарабидің басты мәселесі дін мен философияның байланысы мен жақындауы болды және ол хазірет Мұхаммад (с.ғ.с.) діні мен грек хикметінің арасында қайшылық жоқ, ал егер айырмашылық болса, мәселенің сыртқы көріністерімен байланысты, оны шешуге болады деп есептеді.
«Екінші ұстаз», «ислам философиясының негізін салушы» және «грек формальды логикасын ислам әлеміне жеткізуші» деген атақтары Әбу Наср Фарабиге ислам ойы тарихында берілген атақтардың қатарына жатады. Фарабидің ғылыми-философиялық ұстанымының маңыздылығына тоқталатын болсақ, көптеген тәпсіршілер оны ең ұлы мұсылман философы деп атаса, Дефо сияқты шығыстанушы ғалымдардың оны Ибн Синадан жоғары санайды. Ислам ойы тарихында Кинди бірінші араб философы ретінде аталса да, Кинди ешқашан философиялық мектеп құрып, жан-жақты жүйені ұсына алмады. Бірақ Фараби мұны түсінуге тырысты және осы себепті оны «ислам философиясының негізін салушы» деп атайды.
Фараби білімін көзі тірісінде біліп, оны өзінен кейінгі ұрпаққа жеткізген достары мен шәкірттерінен бөлек, Ибн Синаның әйгілі әңгімесі және оның Аристотельдің метафизикасын дұрыс түсініп, оның интеллектуалдық екіұштылығын Фараби жазбасы арқылы шешу – Ислам философиясындағы Фараби ұлылығын танудың айқын мысалы.
Авиценна Фараби арқылы философ болды, Авиценна Фарабимен бірге философ болды, Авиценна көтерген тақырыптардың көпшілігінде Фарабидің ықпалында болады. Расында, Фараби болмаса, бізде Ибн Сина философ болмас еді деуге болады. Ибн Сина – Фарабидің болмысы мен ойының көрінісі.
Дегенмен, Фараби атақты Ибн-Синадан бөлек, басқа да бірқатар мұсылман ойшылдарына әсер етті, олардың кейбіреулеріне аз көңіл бөлінді. Ибн Маскауих «Әт-Тахара» және «Тахзиб әл-Ахлақ» атты екі кітапта өзінің моральдық жүйесін жобалауда Аристотельге, одан да маңыздысы Фарабиге сілтеме жасаған. Ибн Маскауихтың Аристотельден алғаны Фараби арқылы. Осының бәріне қарамастан, Ибн Маскауихтың Фарабиді тұспалдап айтуы Аристотельдің моральдық ойларын жеткізу ғана емес. Ибн Маскауих Фарабидің моральдық пікірлерін өз еңбектерінде жан-жақты пайдаланған. Ибн Маскауих өзінің модерация теориясында Аристотельдің тікелей ықпалында болды деуге болады. Басқаша айтқанда, Ибн Маскауихтың әдебі, әсіресе ұстамдылық, бақыт және ізгілік теориясындағы Фарабидің пікірлері мен еңбектерінен алынған деп айтуға болады. Мысалы, «батылдықты» ашудың (ашудан шыққан) күшінің қасиеті деп, ал «әділдікті» даналық, батылдық, пәктік деген үш қасиеттің бірігуінен туындайтын қасиет деп біледі. Осы қасиеттердің әрқайсысына қатысты ол Фарабидің әсері тереңнен көрінетін түрлерін атап өтеді, әсіресе, ол бұл ізгі қасиеттер тәлім-тәрбие мен әдет арқылы қалыптасады деп есептейді. Сондықтан ол бұл ізгі қасиеттердің табиғи және туа біткен екеніне сенбей, дәл Фараби ойлағандай олардың бойында болатынына сенген. Ибн Маскауи шын бақыт мәселесіне талдау жасағанда Фарабиден алған ықпалын айқын көрсетеді. Фараби сияқты ол да мәңгілік бар болмыстың мәңгі тірі болып қалатынына сенеді және жаратылыс рақымын тұрақты және мәңгілік түрде қабылдауға бейім кемелдік дәрежесіне жеткенде, ол өзінің кемелдігіне жетеді, бұл ол үшін ең жоғары дәреже және түпкі бақыт табылады. Сондай-ақ, Фараби сияқты Ибн Маскауих бақытқа жету ізгілікке ие болу арқылы жүзеге асады деп есептеген, тек бұл деңгей көкжиегінің соңына жеткенше. Ал бұл көкжиектің соңы – періштелердің бірінші көкжиегі, ол адамның ең жоғарғы деңгейі.
Логика саласында Порфириостан кейін Фараби аристотельдік логиканың ұлы өкілі болып табылады және осы себепті және кейбір басқа себептерге байланысты, әсіресе Аристотельдің органын егжей-тегжейлі сипаттауымен ол Аристотельдік формалды логиканы ислам әлеміне тасымалдауға арна болды және Ислам философиясы.сондықтан Фарабиден кейінгі барлық логикалар тікелей немесе жанама түрде логиканы Фараби тұрғысынан зерттеді.
Бұл логиканың бір бөлігі аристотельдік логика болып табылады, оны біз айтқанымыздай, кем дегенде Фараби оның кейінгі мұсылман данышпандарына жеткізуінің даусыз себебі ретінде қарастырылуы керек, ал бір бөлігі, Фарабидің өз теориясы сияқты, тоғызыншы тарауды қарсы алу және түсіндіру мүмкіндігінде. Аристотельдің сөз тіркестерінің осы салада өзінен кейінгі мұсылман ғұламаларына әсер еткен Фараби тұлғасына жатады.
Фараби мен оның еңбектерін басқа да көптеген философтар мен теологтар атап өткен. Олардың ішінде Ибн Рушд, Ғазали, Шахраштани, Ибн Сабаин, Ибн Таймия, Хазем Қартажани, Хожа Насруддин Туси Сухраварди, Саид Андалси, Ибн Бажа Хизри Мирдамад, Мулла Садра, Шамсаи Ғиланиді атап кетуге болады.
Бұл ойшылдардың кейбірі жай ғана Фарабиді жақсы көретін және оған табынушылар болса, Ғазали, Шахрестани, Ибн Баха, Ибн Таймия, Ибн Хаджар немесе Мұхаммад Бақер Мәжлеси сияқты кейбіреулер Фарабиге дұшпан және қарсылас болды. Бірақ Фарабиге табынушылар да, оған қарсы шыққандар да оның пікірлері мен шығармаларының ықпал ету шеңберінен тікелей немесе жанама түрде алшақ болған жоқ. Оның саясаттағы, этикадағы, логикадағы ғашықтары Фарабидің кітаптарындағы сөздерін өз атынан алып келген. Бұлардан басқа Фараби шығармаларын оқып, пайдаланғандар да бар, бірақ оның атын сирек атайды. Имам Рази Шамсуддин Самарқанди және Құтб Рази сияқты тұлғалардың логикалық кітаптарына Фараби логикасының әсері мол. Фараби шығармаларына еліктеушілер мен әуесқойлар арасындағы басқа маңызды есімдерге Абухиан Таухиди, Әбу Сүлеймен Саджстани, Абул Хасан Мұхаммед Амери, Жалалуддин Мұхаммед Дауани, Ғиятуддин Мансур Даштағи, Сұлтан Улама Исфахани және Ибн Хатун Амили жатады. Белгілі емес адамдар мен жарияланбаған қолжазбалардың арасында Фараби ықпалының іздерін де байқауға болады, мысалы, марқұм ғалым анықтағандай, Түркиядағы Асад Эфенди кітапханасының 1418 нөмірлі көшірмесінде Жамал әл-Фалсафе деген кітап бар. Маъаани Бажума мен Талхис Мұхаммед Бин Әли бин Абдаллах бин Мухаммад әл-Хинди, оның сөз тіркестерінің көп бөлігі Фараби сөздерінің сөзбе-сөз дәйексөздері болып табылады. Бұл еңбектердің ішінде Платон мен Аристотельдің философиясынан үзінділерді айта отырып, Абдул Латиф бин Юсуф бин Мухаммад бин Али Бағдадидің «Ән-Нусихтин ан-Нас Кафа» кітабына да сілтеме жасай аламыз.
