Pars Today

Фараби еврей философтары мен ойшылдарынан басқа өз көзқарастары мен еңбектерімен христиандық пен латын батысына да әсер етті.

Фараби еврей философтары мен ойшылдарынан басқа өз көзқарастары мен еңбектерімен христиандық пен латын батысына да әсер етті. Грек тілінен латын тіліне аудару қозғалысымен ұқсастықтары бар орта ғасырлардағы араб-латын аудармасы деп аталатын қозғалыста ислам философтары мен ғұламаларының көп еңбектері латын тіліне аударылып, батыстықтардың игілігіне берілді.

Христиан әлеміне осылайша танымал болған ғалымдар мен философтардың ішінде Батыстағы ықпалы тек философия мен логикамен ғана шектеліп қалмай, этика, жаратылыстану ғылымдары мен психологияға да жеткен Фарабиді ең маңыздыларының бірі деп санауға болады. Әрине, христиандық Батыстағы ислам философиясы мен хикметінің ықпалы аударма қозғалысы арқылы ғана болған жоқ. Аудармалар бірінші кезекте маңызды болғанымен, мұсылман данышпандарымен, соның ішінде Фарабимен танысу бір жағынан батыстықтардың мұсылмандармен байланысты болды.

Фредерик II Гогенстауфен кезінде христиандар мен мұсылмандар арасында байланыстар болды, бұл олардың мұсылмандардың, соның ішінде Фарабидің философиялық еңбектерімен танысуына себеп болды. Сонымен қатар, Рамон Ллулл немесе Рамон Марти сияқты кейбір христиан ғалымдары араб тілін жетік меңгеріп, араб жазбаларын аудармашылық делдалсыз зерттеп, христиандар мен студенттер ортасы арасында жарық көрді. Мұсылман шығармаларының латын тіліндегі алғашқы аудармалары көбінесе медицина ғылымдарына қатысты болды. Тіпті африкалық Константин осы шығармалардың ең танымал аудармашысы ретінде бұл шығармалардың араб және исламдық шығу тегін жасыруға тырысты. Бірақ бірте-бірте бұл аудармалар мен мәтін оқулары медицинадан басқа ғылымдар мен философияға тарады және олардың исламдық шығу тегін жоққа шығару мүмкін болмады.

Христиандар мұсылмандық философиялық шығармаларды, оның ішінде Фараби шығармаларын аударуға көбіне Толедо аймағында көп көңіл бөлді. Бұл аймақта христиандық аудармашылар XII ғасырдың ортасынан бастап философиялық шығармаларды аудара бастады. Олардың ішінде кремоналық Джерард пен Доминикос Гундисалви анағұрлым өнімді және танымал. Толедодағы аударма дәстүрі әл-Фарабидің Сермона мен Гондисалви екі рет латын тіліне аударып, кейінгі аудармаларға үлгі болған ғылымдардың бөлінуі туралы трактатын аударудан бастау алатыны өте қызық. Толедодан кейінгі аудармашылар, мысалы, Шаршиллдегі Альфред, Майкл Скот немесе Германус Алеманнус осы ескі аудармаларды аяқтады. Мысалы, олар Фараби шәкірттерінің есімдерін атағандағы алғашқы екі аудармадағы кемшіліктердің орнын толтырған. Батыстағы аударма қозғалысы шектелген жоқ, сонымен қатар Сицилия мен Италияның оңтүстігі де мұсылман шығармаларын латын тіліне аударудың маңызды орталықтары болып саналады. Сицилия аймағында, шамасы, көп көңіл Ибн Рушдтің еңбектеріне аударылды, және біз білуімізше, Фарабиге көп көңіл бөлінбеген немесе кем дегенде,  маңызды назар аударылмаған.  Сондай-ақ, бұл аймақтардың аудармаларының бір бөлігін итальяндық еврейлер жасағанын, олар түпнұсқа араб мәтініне емес, иврит тіліндегі аудармаларға негізделгенін атап өткен жөн.

Фараби шығармаларының аудармалары Италияда әлі кең таралмаған, сондықтан Фараби шығармаларына көңіл бөліну көлемі Ибн Рушд пен Ибн Синаның аудармаларынан аз болды деп санауға болады. Фарабидің Ибн Синаға қаншалықты терең ықпал еткенін еске алсақ, тіпті Сицилиядағы Ибн Сина шығармаларының аудармасы Фараби пікірлерінің осы аймаққа жанама әсер етуіне әкелді деп болжауға болады. Бұл мәселенің маңызы зор, өйткені 13-14 ғасырларда Еуропада, әсіресе Италияда, Францияда, Англияда бірнеше университеттер құрылып, үш теология, өнер және құқық факультеттерінің екеуінде ислам дінінің еңбектері жарық көргенін білеміз. Философтар әл-Фараби, Ибн Сина және Ибн Рушд даналықтарына назар аударып, олардың логикасын үйретті.   

Ғылымдардың бөлінуінде Фараби трактатының латын тіліндегі аудармалары туралы жалпы пікірталаспен қатар, осы тұрғыда Фараби трактатының латын тіліндегі екі аудармашысының бірі Доминик Гондисалви туралы да жеке тоқталуымыз керек.Бұл христиан ғұламасы да Фарабиден терең әсер алып, Фараби кітабының көптеген мазмұнын қайта жазып, аздаған өзгерістермен өз атымен басып шығарған «Философияның бөлінуі» деп аталатын трактат жазған.

Жерард Сермонаның латын тіліндегі аудармасы Ихса әл-Улумға қарағанда әдеби және дәлірек болғанымен, христиандық Батыс бұл кітаппен көбіне Гондисалвидің бірінші аудармасы, содан кейін Фарабидің пікірлеріне негізделген сол тақырыптағы жеке жазбасы арқылы таныс. Гондисалви туралы өте қызық жайт, ол Фараби жазбаларының көмегімен өзіне белгілі атақ пен беделге ие болды, тіпті шәкірттері мен көптеген христиан ғалымдарының арасында оны «әл-Фарабиус» деп атады. Сондай-ақ, Гонисалвиді Батысқа, әсіресе ғылымдар бөлу саласында Фараби көзқарастарын таратудың жанама осі ретінде қарастыру керек, бұл саладағы кейбір латынша еңбектер Гондисалви арқылы Фарабидің ықпалында болды. Солардың ішінде Фарабимен дәл осы делдал арқылы байланыс орнатқан атақты аудармашы Майкл Скотттың дербес авторлығын атап өтуге болады.

Әл-Фарабидің ғылымдарды бөлу тәсілі латын христиандықтарының дәл назарында болды және ол барлық латын аудармашыларының арасында бірдей болмаса да, бірақ ең болмағанда синтаксистік және тілдік бөлімдерде, жаратылыстану, математика және астрономияда Фараби қалаған дәлдік қолданылды. Әл-Фарабидің сегіз қырлы логикалық бөлімдері де толығымен дерлік христиандық Батысқа көшті. Роджер Бэкон дәл сол бөлімді ұстанды. Христиандардың мұсылмандардың логикадағы еңбектеріне көңіл бөлген көлемі метафизика, теология және нақты ғылымдар сияқты салаларға қарағанда әлдеқайда аз болды.

Еуропалықтардың Андалусиядағы ғылыми мектептерге тікелей және бірден қол жеткізуі және бұл мектептердің Хорасан, Бағдад, Каир және Солтүстік Африканың ғылыми салаларымен байланысы Еуропаға, Азияға және Африкаға әдеттегі ғылыми сапарларымен бірге айтарлықтай әсер етті. Мұсылмандардың ғылыми мұрасының бір бөлігі жаңадан құрылған еуропалық университеттерге ауыстырылды. Алайда медицина, астрономия және іргелі ғылымдардың үлесі гуманитарлық ғылымдарға қарағанда көбірек болды. Айтылғандарға сүйенсек, адам ғылымдарының – бұл жерде Фарабидің пікірлері мен еңбектерінің еуропалықтардың ғылыми ағымына ықпал ету аясы жартылай аударма арқылы, ішінара тікелей оқу арқылы жүзеге асты. Платон мен Аристотельдің еңбектерін түсіну және түсіндіру үшін ислам философтарының, әсіресе Фараби, Ибн Сина, Ибн Рушд және Андалусия данышпандарының еңбектеріне жиі сілтеме жасау, сонымен қатар оларды данышпандардың интеллектуалдық және теологиялық жүйесін сипаттау және түсіндіру үшін тікелей пайдалану болады. Латын әлемінің доминикандық және францискандық ағымдары деп аталатын данышпандардың теологиясы шіркеу мен мемлекеттің жоғары оқу орындарының құрылымында ғана емес, яғни университеттерде және әсіресе теология факультетінде өзін көрсетті. Бұл кеңістікте Фарабидің логика және ғылымдар тарауындағы еңбектері тікелей аударылды. Сондай-ақ оның белсенді ақыл туралы еңбектері де назарға алынып, оқылды. Бұл мәселенің христиандар арасында таралуында Ибн Рушд пен Ибн Сина маңыздырақ әрі көрнекті рөл атқарса да, Фараби есімі мен оның бұл мәселеге қатысты пікірлері христиан әлемінің де назарын өзіне аударды. Бұл мәселеде Фарабидің ықпалы негізінен Гондисалви мен Петрос Хиспан есімді тағы бір христиан ғалымы арқылы болды.            

Осы айтылғандардан Фараби мен оның шығармаларының христиан философиясына ықпалы еврей философиясына қарағанда аз болғанын және оның кітаптарының латын тіліне аударылғаны аз екенін түсінеміз. Расында, латын батысы Фарабиден гөрі Ибн-Синаға басымдық берді. Ибн Сина шығармаларының латын тіліндегі аудармаларын Фараби көзқарастарын Батысқа жанама түрде жеткізудің көпірі деуге болады. Келтірілген мысалдардан Фараби шығармаларының аудармасы да, оқытылуы да болғаны анық, бірақ еврей тіліндегі аудармалар мен түсіндірмелермен салыстырғанда арақатынас біршама аз. Иврит тіліндегі аудармаларға қол жеткізгендіктен Фараби шығармаларын латын тіліне аудару қажеттілігін көрген итальяндық еврейлер сияқты Латын Батысының басқа да ғылыми орталықтарында, мысалы, Испанияда және оның ықпалды еврей топтарында еврей тіліндегі еврейлермен таныс болуы екіталай емес.  .

Қандай жағдай болмасын, Фарабидің орта ғасырлардағы латын тілінің философтары мен ойшылдарының арасында жоғары және құрметті орынға ие болғаны сөзсіз және оны кейбір христиан ғалымдары мақтан тұтқаны «Әл-Фарабиус» сияқты атаулардан анық байқалады. Фарабидің есімі мен атағы христиандық мектептер мен ғылыми салаларға да әсер етті.