Самұрықтың Шығыстан Батысқа дейінгі әдеби әсері

Иранның ресми күнтізбесінде жыл сайын фарвардин айының 25-ші жұлдызы хиджри күнтізбесінің сегізінші ғасырында ғұмыр шеккен ирандық әйгілі ақын, мистик Фарид ад-Дин Аттар Нишабуриді еске алатын күн болып қалыптасқан. Мәшһүр ақынды еске алу күнінің қалыптасуына оның парсы өлеңдері мен ғазалдарындағы жоғары орны мен мистикалық көзқарастарының исламдық-ирандық мистиканың пайда болуына ерекше әсер еткені себеп болды.

Аттардың «Мантеқ әт-Таир» («Құстар логикасы») шығармасы әлем әдебиетіндегі ең танымал мистикалық еңбектердің бірі саналады. Моулавидің «Мәснуилерінен» кейін ислам әлеміндегі мистикалық әдебиеттердің арасында ешбір еңбек мұндай деңгейге жетпеген болар.

Аттар «Мантақ әт-Таир» («Құстар логикасы») еңбегінде құстарды таныстырып, олардың пайғамбарлармен қатынаста болғанына тоқталып, соңында егер адам өз рөлін атқарса, кемелдікке жетеді деген нәтиже шығарады. «Мосибатнама», «Мұхтарнама», «Тазкарат әл-оулиа» мен «Илахинама» және өлеңдер жинағы да Аттардың еңбектері саналады.

Исламдық мистика исламдық ой-пікірдің бір бөлімі түрінде әрқашан Батыс әдебиеті мен мәдениетіне әсер етті. Орта ғасырларда және Ренессанстан кейін Батыс дүниесі парсы әдебиеті арқылы исламдық мистикамен танысты. Осы кезде әлемнің ойшылдары әдеби сынның бір бөлімі саналатын салыстырмалы әдебиет арқылы халықтардың әдеби еңбектерін бір-бірімен салыстырып, олардың бір-біріне тигізген ықпалдары мен әсерлерін анықтады. Салыстырмалы әдебиет ұлттық әдебиет пен мәдениеттің басқа әдебиеттерге тигізген ықпалын зерттеп, бір елдің жазушылары мен ақындарының басқа елдерге тигізген ықпалдарын анықтады, яғни, Хафиздің Гётеге, Аттардың Виктор Гюго мен Санаиге, Аттардың Дантеге тигізген әсерін зерттеді. Салыстырмалы әдебиеттің бұл түрінде басқа тілдердегі ұқсас еңбектерді зерттеген кезде аудармашының рөлі маңызды саналады.

Батыс дүниесінің бай парсы әдебиетімен танысуы Крест соғыстарынан басталады. Бірақ әдебиет зерттеушілерінің пікірінше, аударма қозғалысының дамып, Шығыс әдебиетімен кең ауқымды танысу кезеңі 18-ші ғасыр болып саналады. 18-19-шы ғасырларда парсы тілінің танымал еңбектерінің көбі, әсіресе Сағди, Хафиз, Аттар, Низами, Фирдауси, Джами, Насер Хосроу, Баба Тахир және тағы да басқа әйгілі ақындардың шығармалары еруопалық, соның ішінде француз, ағылшын және неміс тілдеріне аударылды. Аудармалардың жарық көруі Еуропа халықтарын парсы әдебиетінің бай қазынасымен таныстырып, еуропалықтардың Иранға және бұл елдің әдебиетіне қызығуларына себеп болды.

Өткен бірнеше ғасырда ешбір мемлекет Иран сынды еуропалық елдерде көптеген жақтасқа ие бола алған жоқ деп батыл айтуға болады. Парсы әдебиеті мен ой-пікірінің ықпалына түсіп, Ұлыбритания, Германия және Францияда дүниежүзі әдебиетінің мәңгілік еңбектері саналған Гётенің «Шығыс диваны», Монтескьюдің «Ирандық хаттар», Пьер Лотидің «Исфаһанға қарай», Мадлен де-Скюдеридің «Ұлы Куруш», Маио Арнольдтің «Рүстем мен Сухраб» сынды және басқа да еңбектер жазылды. Иранның әдебиеті мен мистикасы Еуропаның әдебиетін байытты.

Шығыстың Еуропа әдебиетіне тигізген әсерінің маңызды бөлімі парсы әдебиеті мен Иранның әйгілі ақындарының еңбектеріне қатысты. Өйткені еуропалық кейбір ақындар мен жазушылар Шығысқа сапар шекпей-ақ, жүрекке қонымды аңыздар, әдемі көріністер, күмбездер және мұнаралармен Иран ақындарының шығармалары арқылы танысып, мәлімет жинап, қызықты еңбектерін жазды. Бұл салада Хафиз, Моулави, Сағди мен Санаи ең көп әсер еткен ирандық ойшылдар саналады. Аттардың аңыздарындағы самұрұқ құс Шығыстан өтіп, өз сапарын Батыста жалғастырды. Дантенің «Құдыретті комедиясы» мен Санаидің «Сайр әл-Ибад» («Илаһи пенделердің ақырет сапары») адамның өлгеннен кейін санасының ең терең жерлеріне рухани сапар шеккені туралы айтылған. Дантенің «Құдыретті комедиясында» адамның өзінің ең төмен, яғни тозаққа түскен жерінен жәннәттің ең жоғары сатысы – аспанға сапар шеккені көрсетілген. Әр адам адамгершіліктің жоғары толқына жеткісі келсе, сапарға шығатын қоржынына ластықтардан тазарған нәпсісі мен санасын салуы керек. Бірақ аталмыш комедияның сыншыларының пікірінше, Данте өзінің әлемге танымал еңбегін Шығыс әдебиетінің ықпалымен жазған. Әрине бұл жерде жазушының Санаидің «Сайр әл-Ибад», Аттардың «Мантеқ әл-Таир» және «Мосибатнамасымен» жақсы таныс болып, соларды үлгі етіп алғаны айқын байқалады.

Данте Алигьеридің «Құдыретті комедиясы» –символдық тілмен жазылған әдеби-мистикалық шығарма, Дантенің көркем қиялымен меатфизика әлеміне жасаған сапарының нәтижесі. Ол әлемге танымал еңбегін өзінің туған жері Флоренциядан кетіп, 20 жыл бойы жанұясынан жырақта болған кезеңде жазды.

Ұлыбританиялық шығыстанушы Никсонның пікірінше, Данте Санаиден үлгі алған. «Құдыретті комедияның» «Сайр әл-Ибад» шығармасына ұқсас болуы Дантенің Санаиді үлгі тұтқаны туралы көзқарасты нығайтты. «Құдыретті комедиядағы кейбір көріністер мен символикаларды Аттардың «Мантеқ әл-Таир» шығармасынан кездестіруге болады. Данте шығармасының жұмақ туралы 18-ші жырында ол Беатриче Қызылжұлдыздан (Марстан) Есекқырғанға (Юпитерге) көтерілген кезде сөйлейтін қыранды көреді. Борхестің пікірінше бұл көрініс Аттардың «Мантақ әт-Таирдегі» самұрықты еске салады.

Аргентинаның әйгілі ақыны әрі жазушысы Борхес Құранның қысқа хикаялары мен «Мың бір түн» және «Мантақ әл-Таирден» қатты әсер алып, аталмыш шығармаларды Латын Америка жазушыларына таныстырды. Борхес «Тақарроб бе даргах» атты шығармасында анық түрде Аттардың еңбектері туралы баяндады. Оның әкесінің жолдасы Фернандес үлкен мистик және Моулавидің ұстазы Шамспен көп ұқсастыққа ие болған адам. Ол Шамс сынды өмірінің соңына дейін жоғалып кетіп, кейін пайда болады. Фернандес пен Борхестің қарым-қатынасы Шамс пен Моулананың қарым-қатынасына ұқсас болды. Фернандес араб тілін біліп, араб тіліндегі еңбектерді испан тіліне аударған. Моулана мен Аттардың шығармалары Испанияда аударылып, ирандық танымал екі ақын Испания әдебиетіне үлкен ықпалын тигізді. Мигель де Унамуно-и-Хугоның мәңгілік туралы идеялары мен пікірлері осы мәселеге қатысты Аттардың ойлары мен көзқарастарынан әсер алғандығына күмән тудырмайды.

Гёте исламдық мистика мен Хафиз ғазалдарының әсеріне түсіп, барлық зерттеушілер оның «Батыс-Шығыс диванын» Иранның мистикалық кеңістігінің ықпалына түскенін мойындады. Ол парсы әдебиеті мен ирандық мистиканың ықпалына түсіп, өз шығармасында парсы сөздерін пайдаланып, «Батыс-Шығыс диванының» кейбір бөлімдерін парсы сөздерімен атаған. Ол хикметнамасының бөлімінде Аттардың ақыл-кеңестері мен Сағдидің көркем сөздерін келтіреді. Осылайша, оның шығармашылығына Хафиздің ғазалдарымен бірге парсы әдебиетінің Аттар Нишабури сынды басқа ақындары да әсер еткен деп айтуға болады.

Ирандық мистика 19-шы ғасырда Францияда ерекше орынға ие болып, кейбір франциялық ақындар мен ойшылдар бұл кезеңдегі өз ойларының өзгеруіне ирандық мистиктер себеп болды деп санайды. 19-шы ғасырда Аттардың «Мантақ әт-Таир», «Тәзкарат ул-оулиа» еңбектері, Джами, Низами, Баба Тахир мен Моулавидің өлеңдері француз тіліне аударылды. Бұл үдеріс 20-шы ғасырда да жалғасып, парсы әдебиетінің құнды еңбектерінің үлке бөлімі аударылды. Бұл кезеңде франциялық ақындар өз шығармаларын жазу үшін парсы тілінің мистикалық өлеңдерінің жеткілікті санына ие болды.

Виктор Гюго «Ғасырлар аңызында» Аттардан, оның «Мантақ әт-Таир» шығармасынан көмек алды. Аттардың «Мантақ әт-Таир» шығармасында бәбісек жолбасшы болған ғашық құстар самұрықты іздеп, Қаф тауына аттанып, жолдарында көптеген қиындықтардан өтеді. Олардың арасынан тек самұрық қана мақсатқа жетті.

«Ғасырлар аңызында» Гюгоның өзі осындай жолды өтті. Басында ақын алыстан дауыстар естіді, олардың әрбіреуі Алла туралы айтып жатты. Содан соң әртүрлі құстар өздерінің басты мақсаттарына жету үшін әртүрлі жолдарды пайдаланды.

Францияның сюрреалистік ақындарының бірі Луи Арагонның өлеңдерінен де ирандық- исламдық мистиканы, әсіресе Аттардың ойларын байқауға болады. Оның «Эльза» өлеңдер жинағынан Джамидің «Ләйлі-Мәжнүні» мен Аттардың «Мантақ әт-Таир» еңбектерінің әсерін көруге болады.

Қорыта айтқанда, парсы тілі мен парсы әдебиеті Аттар сынды әйгілі ойшылдарының ойлары негізінде әлемнің танымал ойшылдары мен ақындарының жүректеріне әсер етіп, дүниежүзінің әдебиетінің шөлін өзінің мөлдір бұлағының суымен қандыра алды.