Мир сейіт Əли Хамаданидің болмыс пен өткінші дүниеге деген мистикалық көзқарасы қоғамдағы адамдардың ана дүниедегі бақытын көздейтін саясаттың түрін қалауына себеп болды. Қоғамдағы адамдардың ақыреттегі бақыты ізгі басшының болуына байланысты. Бүгінгі бағдарламада Мир сейіт Əли Хамаданидің саяси ойларымен таныстырамыз.

Айтып өткеніміздей, ирандық мистик Мир сейіт Əли Хамадани х.қ.ж.с.б.714 жылы Хамадан қаласында дүниеге келген, бастапқы білім жолын жүріп өткеннен кейін ұлы ұстаздардан хадис ғылымы мен танымы, хикмет пен мистиканы үйренген жəне нəпсіні жеңу, рухани жоғарылау мен ақиқат жолын жүріп өтуде солардан əсер алған. Ол өз заманындағы мистиктер алдында ақиқат жолын жүріп өткеннен кейін ұстаздары тарапынан Ираннан тысқары жерде Ислам дінін насихаттау жəне ақиқатқа құштарларды бағыттау міндетін алды. Ол бұл миссияны өмірінің соңына дейін атқарған. Ол бүкіл өмірін ислам дінін насихаттауға, шəкірттер мен қызығушыларды тəрбиелеуге арнаған. Сейіт Әли Хамадани  тірі кезінде қатты құрметтелген, Иран, Орта Азия мен Үндістанның көптеген қалаларындағы халықтың барлық әлеуметтік топтары оған ерекше ілтипатпен қараған. Ол тақуалықпен қоса, ғылым мен хикметте жоғары орынға ие болып, өз заманында рационалды және көркемсөз ғылымдарының білгірі атанып, осы салаларда көптеген еңбек жазған. Сейіт Әли Хамадани қайтыс болғаннан кейін оның перзенттері мен ұрпақтары Хамадан, Саринегар (Кашмир), Балхаб (Балхтың айналасы) және басқа жерлерде өз әкелерінің жұмысын жалғастырып, халыққа жетекшілік етуге тырысқан.

Ұлы шиіт ғалымдар ислам дінін таратуға көп еңбек сіңіріп, көптеген қиыншылықтарға төзген. Мир сейіт Əли Хамадани Кашмирде исламның шиіттік тармағын тарату үшін бірнеше ұзақ мерзімді сапарларға аттанған. Оның өзінің айтуы бойынша: «Үш рет Шығыстан Батысқа сапар шегіп, жолда көптеген ғажайыптар көрдім. Бір қала немесе уәлаятқа жеткенімде сол жердің салтының басқа екенін көрдім. Бірінші сапарда қаладан қалаға, екінші рет ауылдан ауылға бардым, ал  үшінші сапарда үй-үйді араладым». Мир сейіт Əли Хамадани сапарларының ең маңызды мақсатын дінді насихаттау және халыққа жол көрсету деп санауға болады. Осы сапарлар барысында одан қалған  маңызды із – оның  Кашмирдегі діни үгіт-насихаты. Сондықтан оған «Кашмир апостолы» деген лақап ат берген.

Ол өзі мен шәкірттерінің талпыныстарының арқасында Кашмирді исламның берік базаларының біріне айналдыра алды. Ол өзінің туған жері Хамаданнан өнер, ғылым мен танымның мол қорын осы аймаққа тасымалдады. Бұл хамадандық мистиканың оны оқшауламағанын көрсетеді. Ол сопылықты шәкірт тәрбиелеу үшін қажетсінген оқшау мистик болмаған. Жаратушыға ғибадат ету Жаратушының өзінен қапы қалдырған құжырадағы ғибадатшы емес,  халыққа жаны ашып, қызмет ететін мистик болған. Ол сапарға шығып, үгіт-насихат жүргізген. Үндістан, Пәкістан мен Кашмирдің бірнеше ұрпағы ұзақ уақыт бойы оған қарыздар болып қалды.

Кейбір зерттеушілердің пайымдауынша, Мир сейіт Əли Хамадани Кашмирге келмес бұрын-ақ айрықша танымал болған. Ол ұзақ мерзімді саяхаттардан кейін  60 жасында Кашмирге келген деседі. Оған дейін әртүрлі аймақтарда ауқымды үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп, барша мұсылмандардың назарын өзіне аударған екен.  Осы жағдайда ол ислам елдерінің түкпір-түкпірінде көптеген шәкірт тәрбиелеген. Ол шариғатты насихаттаушы, тариқатты таратушы ретінде Кашмирге барған. Бұл кезде ол «Кабравие» сопылық ағымының құтпагері лауазымына ие болған еді.

Мұнымен қоса, бұдан біраз уақыт бұрын Кашмирдегі билік мұсылмандардың қолына өтті. Олар өз үкіметін беріктендіру үшін  исламның үгітшілерін пайдалануы тиіс болғаны айқын. Мир сейіт Əли Хамаданидің басқа аймақтардағы жұмысының көпшілік қолдауына ие болып, ілгерілеуінің тағы бір факторы 8 ғасырда сопылықтың таралып, дәруіштер үйінің көбеюінде болды. Бұл заманда сопылық дәлелді философиялық және медреселік сипатқа ие болып, медреселерде ресми ғылымдармен қатар оқытылатын болды. Осындай жағдайда Мир сейіт Əли Хамаданидің сопылық дәрежесін ескере отырып, оның тұлғасының жалпы мен жалқының назарына алынуы – табиғи нәрсе.

Мир сейіт Əли Хамадани Үндістан түбегінде, әсіресе Кашмирде ислам дінін таратумен қоса, шиіттік тағылымдарға негізделген өзінің саяси ойларын таратуға кірісті. Осы ұлы мистикті саясат жайлы ойлауға итермелеген нәрсе – оның діни және фикһтік ойлары. Сонымен қатар, ол өмір сүрген заманның қажеттіліктерін де ұмытпау керек. Халықтың Хамаданиді қолдауы, әрине, билеушілердің де назарын оған аударды. Мир сейіт Əли Хамадани де осы мұрсатты өз заманының адамдары мен билеушілерінің діни, ақлақлық және әлеуметтік жағдайын түзету үшін пайдалануға тырысты.

Мир сейіт Əли Хамаданидің саяси жүйесі оның фикһтің ойларынан алынған және көбіне реформаторлық тәсілдерге жақын болған. Ол өз тұлғасының мистикалық қырларының қатты әсерінде болған. Сол себепті өзінің тиімді саяси жүйесі мен құрылымын ашық түрде баяндамаған.

Оның ойларының арасынан ол қалаған саяси жүйені шығарып алғымыз келсе, оның ойынша  тиімді саяси жүйе дегеніміз қоғамдағы ерекшеліктерге толығымен бағыну деп айтар едік. Бұл жүйені пирамида түрінде елестетуге болады. Оның басында билеуші, ортасында мемлекеттік қайраткерлер, ал төменгі бөлігінде қоғамның адамдары орналасқан.

Мир сейіт Əли Хамаданидің ойынша, саяси жүйенің басында тұрған билеуші діндар, жасампаз әрі зерек болуы керек. Мұндай билеуші халықты біріктіруші фактор саналатын діни негіздерді беріктендіреді. Ал оның діни-ақлақтық қырлары әділеттікті сақтау және зұлымдықтан алшақтау сияқты принциптерді нығайтуға себеп болады.

Мир сейіт Əли Хамадани саясат пен үкіметтің құрылымдық қырлары туралы ойлаудан бұрын билеуші мен үкіметтің діни-ақлақтық осал тұстарын анықтап, соларды түзетуге қатысты мәселелерді көтерген. Осыған орай билеушінің ең негізгі осал тұстары ретінде әдетте шариғат пен ақлақта аталған осал қасиеттерді санамалап шыққан. Мысалы, зұлымдық, қымбат заттарға қызығу, тәкаппарлық, билеушілердің ғалымдар мен ойшылдардан алшақтап, надандармен сұхбаттасуы, лайықсыз шенеуніктерді пайдалану, әлсіздер мен жоқ-жітіктердің жағдайын білмеу, ел ішінде және шекараларда қауіпсіздік орнатуға қауқарсыздық.

Мир сейіт Əли Хамадани үкіметтің осал тұстарын билеуші, оның маңындағылар мен қайраткерлерден іздейді. Оның саяси ойлары да әдетте осы осал тұстарды түзеуге бағытталған.  Ол шариғатнама жазу мен практикалық басқару білімі атты екі қалыпты пайдалану арқылы  өзінің тиімді саяси жүйесін бір лайықты әрі жасампаз билеушінің бойында суреттеген. Осы тұрғыдан оның барлық дерлік саяси тақырыптарынан ақлақ пен діндарлықты табуға болады.

Мир сейіт Əли Хамаданидің болмыс пен өткінші дүниеге деген мистикалық көзқарасы қоғамдағы адамдардың ана дүниедегі бақытын көздейтін саясаттың түрін қалауына себеп болды. Қоғамдағы адамдардың ақыреттегі бақыты ізгі басшының болуына байланысты. Билеуші – қоғамды өзгертудің негізгі бастауы. Сондықтан бақытты болудың сауабы, зұлымдықтың күнәсі мен қоғамның адасуы оған да қатысты болады.

Хамаданидің көзқарасынша,  билеуші қоғамның ісін басқару үшін  маман болумен қатар, жағымсыз қасиеттерден ада қызметкерлерді қажет етеді, өйткені лайықсыз қызметкерлер билеуші мен қоғамға жағымсыз әсер етеді. Қызметкерлер – билеушіні қоғаммен байланыстыратын желі. Билеуші осы байланыс желісінің дұрыс болуын  қадағалауы тиіс.

Мир сейіт Əли Хамаданидің тиімді саяси жүйесінің үшінші қабатында қоғамдағы адамдар орналасқан. Олар діни тұрғыдан бір-бірінің мінез-құлқын және билеушінің амал-әрекетін  бақылауға міндетті.  Қажет болған жағдайда өзінің бұйрығымен жемқорлықтың таралу себептерін жоюы тиіс.