Өткен бірнеше бағдарламадағы тақырыпты жалғастыра келіп, танымал ирандық ақын Нұреддин Әбдірахман Жәми жайлы сөз қозғаймыз.

Айтып өткеніміздей, Нұреддин Әбдірахман Жәми – х.қ.ж.с.б. 9 ғасырда (15 ғасырда) өмір сүрген танымал ирандық ақын, сопы, жазушы әрі ойшыл. Ол х.қ.ж.с.б. 817 жылы (1414 жылы) Хорасан облысында орналасқан Жәм уәлаятында дүниеге келген. Жәмидің ата-бабасы Исфаханда өмір сүрген. Кейін Хорасанға қоныс аударып, Харгорд-е Жәм елдімекеніне тұрақтаған. Жәмидің әкесі Әбдірахман дүниеге келерден бірнеше жыл бұрын жанұясымен бірге Гератқа қоныс аударып, сол жерге қоныс тепкен.  Жәми бастапқы білімін сол кезде Гераттың айналасындағы ауылдардың бірі болған Харгорд-е Жәм елдімекенінде алып, әкесінің алдында парсы әдебиеті, араб тілінің грамматикасын үйренді. Ол сол замандағы ең маңызды ғылыми-әдеби орталықтарыдың бірі болған Герат және Самарқанның Низамия мектептерінде білімін толықтырып, араб тілі, шешендік өнер (риторика), қисын мен хикмет, математика мен шариғат ілімін меңгеріп, өз заманының білгіріне айналды. Содан соң сопылыққа ден қойып, Нақшбандия тариқатына қосылды. Жәми ғылым мен білімінің тереңдігіне және сопылық мінез-құлқына байланысты сол замандағы сұлтандардың алдында ерекше орынға ие болған және қартайғанға дейін қол жеткізген ғылыми, әдеби және рухани дәрежесіне байланысты сол заманда парсы тілінде сөйлейтін барлық мемлекеттерде, яғни Осман империясынан Орта Азия мен Үнді түбегіне дейін әйгілі болып, айрықша құрметке ие болған.

Жәми х.қ.ж.с.б. 898 жылы 18 мохаррамда, сәйкесінше 1492 жылы 81 жасында дүниеден озып, Үлкен Хорасан қалаларының бірі саналатын Гератта ұстазы Саадеддин Қашқаридың мазары жанында жерленді. Жәмидің қабірі қазір "Тахт-е мазар" деген атпен танымал.

Өткен бағдарламада Сағдидің "Гүлістан" кітабы стилінде жазылған Жәмидің "Бахаристан" кітабын талдадық.

Жәмидің "Бахаристан" кітабы Сағдидің "Гүлістан" кітабына ұқсастығымен қоса, одан айырмашылықтары да бар. Бұл туралы ойланып, талқылауға болады. Жәми Бахаристанда ақлақтық мәселелерді баяндаумен қатар, оның жетінші тарауын атақты парсы тілді ақындарына арнаған. Рудакидың заманынан өзінің заманына дейінгі ақындардың өмірбаяндары мен кейбір туындыларын қысқаша баяндап, оларға сын-пікір білдірген. Ақындарға қатысты қысқаша жазбаларда өте пайдалы ақпараттар бар. Бұл мағлұматтар ақындардың өмірбаянын зерттеуде, ақын пен поэзияның сипаттамасын анықтауда және поэзияның исламдағы орнын белгілеуде өте маңызды бола алады.

Жәми сондай-ақ Бахаристанның басқа бір бөлімдерін хикмет пен хәкімдердің сөздеріне арнаған. Бір тарауды сопылардың өмірі мен сөздеріне арнаған. Сол себепті кейбір зерттеушілердің айтуынша, Бахаристан – уағыз бен хикмет қатар өрілген сопылық туынды.

Жәмидің "Бахаристан" кітабының ерекшеліктерінің бірі – ежелгі Иранның тарихы мен мәдениетін баса айтып, оған арқа сүйеуі. Жәми Джамшид, Феридун, Ануширван, Құбад, Бозорджмехр мен Йездигерд жайлы, Иранның көне мерекелері мен мейрамдары туралы сөз қозғаған. Жәми өз кітабында Наурыз мейрамы, Меһреган мерекесі және Иранның көне әдет-ғұрыптары жайлы пайдалы да танымдық мағлұматтар берген.

Жәми басқа ақындар мен жазушылар сияқты ақлақ мәселелеріне айрықша көңіл бөлген. Ол діни-мәдени қолдауға сүйеніп, өзінің өткір прозалық және поэзиялық семсерін дұрыс сенімдерді таратуға жұмсаған. Жәмидің "Бахаристан" кітабындағы мақсаты нәпсімен, соның ішінде дүниеқорлық және азғындықпен күресу болды. Жәми ақлақтық мәселелерді баяндауда адамның түпкілікті мақсатын толық кемелдікке жетіп, ақырында бір Құдайға жақындау үшін нәпсіні тазарту, азғындықтан алшақ болу деп атады. Ол көп жағдайда қанағатты адамды материалдық дүниеден босататын ізгі сипат деп атады. Ол сараңдық пен ашкөздіктен алшақ болып, мейірімділік пен кешірімді мансап құмарлықтан әлдеқайда құнды деп санаған. Кей жерлерде дүниеге тәуелдікті айыптап, мұның еш абырой әпермейтінін ескерткен. Жәми Бахаристанда баршаны нәпсімен күресуге үгіттеп, кішіпейілдік, жауанмәрттік, ғибадат пен құлшылыққа шақырады. Осы тақырыптарды жақсырақ түсіндіру үшін оларды хикаяттар, әңгімелер мен мысалдар қалыбында ақыл-кеңес тәсілімен айрықша шеберлікпен жазған. Әңгімелер кез келген оқырманды баурап алады.

Жәмидің ақлаққа қатысты пікірлері ирандықтардың ұлттық және исламдық мәдениетінен бастау алған. Оның көзқарасы Құран, хадистер мен исламдық рауаяттарға негізделген. Ол ақлақ жолын толық кемелдікке жетіп, ақырында Аллаға жақындау мақсатында адамның рухы мен ішкі жан дүниесінің ізгілікке ұмтылуы, нәпсіні ауыздықтауы, азғындықтан алшақ болуы деп атады. Жәмидің сенімінше, лайықты ақлаққа ие болу адамға өмір сүру өнерін үйретеді.

Тәрбие – Жәмидің "Бахаристан" кітабының маңызды мазмұндарының бірі, шын мәнінде осы туындының басты мақсаттарының бірі. Жәми тәрбие тақырыбын ерекше бөліп қарамайды. Бірақ кітаптағы тақырыпшаларды ескере отырып, ол тәрбие мәселелерін баяндауда имам Мұхаммед Ғаззалидың көзқарасын ұстанғанын айтуға болады. Бахаристанда айтылған тәрбие мәселелері имам Мұхаммед Ғаззалидың көзқарасымен үш тақырыпта – жанұя, мектеп және қоғам бойынша сәйкес келеді. Тәрбие көбіне әділетті сақтау, қоластындағыларға көңіл бөлу, ғылым үйрену, құпияны сақтау және жақсы қарым-қатынас жасауға негізделген. Ол осы тақырыптарды жақсырақ түсіндіру үшін оларды жаза мен сый қалыбындағы хикаяттар, әңгімелер, мысалдар түрінде ақыл-кеңес ретінде айрықша шеберлікпен баяндаған.  

Жәмидің тәрбие тақырыбын жазудағы тәсілдерінің бірі – әзіл-сықақ. Мотайебе – біреумен әзілдесу. Бұл бір әдеби жанр саналады. Өнерпаз әзіл әңгімеде шындықтың өңін айналдырып көрсетуге тырысады. Ирония, сатира, сарказм мен анекдот (күлкілі әңгіме) әдеби жанрдың бір тармағы саналады. Әзіл – әжуаның ең маңызды бөлігі. Жәмидің Бахаристандағы әзілі оқырманның езуіне ащы күлкі үйірумен қоса, олардың жүрегі мен жанына жамандықты түзеуге құштарлық сезімін ұялатады. Жәмидің әзіл тілі өте қарапайым, оқырманмен оңай тіл табысады, байланыс орнатады, оған эмоционалды мағына береді. Жәмидің осындай хикаяттарының тілдік реңкі бірдей де бейтарап. Әңгіме әрекеттері шектеулі. Жәмидің "Бахаристан" кітабындағы осындай хикаяттардың кейіпкерлері – адамзат баласының барлық қасиеттері мен сипаттарының үлгілері. Мұндай әңгімелерде бір оқиға баяндалады. Онда кейіпкерді суреттеу мен оқиға орнын сипаттауға орын аз берілген.

Бүгінгі бағдарламаны Жәмидің қоғамдағы қараңғылық пен азғындықты суреттейтін әзілдерінің бірімен аяқтаймыз.

Бір зағип адам қараңғы түнде қолына шырақ, иығына құмыра қойып келе жатқан еді. Еріккен біреу одан: "Ей, надан! Саған күн мен түн бірдей емес пе, сенің көзіңе жарық пен қараңғылық бірдей көрінбей ме? Мына шырақтан саған не пайда?"-деп сұрады. Зағип адам күліп: "Бұл шырақты өзім үшін емес, маған соғылып, құмырамды сындырмасын деп сен сияқты ақылсыз көрсоқырларға арнап алып шықтым",-деген екен.

Осы тақырыпты келесі бағдарламада одан ары жалғастырамыз.