Айтып өткеніміздей, ислам философиясының дәстүрінде (Платонның философиялық ілімін жақтаушы) «ешрақ» мектебінің негізін қалаған философ әрі мистик Шахабеддин Сухраварди х.қ.ж.с.б. 549 жылы Зәнджанға жақын жердегі Сухравард ауылында дүниеге келіп, х.қ.ж.с.б. 587 жылы 38 жасында Алеппоның діни заңгерлерінің арандатуымен Салахеддин Ейюбидің бұйрығымен өлтірілді.

Сухравардидің қысқа ғұмырынан құнды еңбектер қалды. Осы ирандық философ туындыларының бір бөлігі – тұспалды және құпиялы трактаттар мен әңгімелер. Зерттеушілердің пікірінше, бұл туындылар Сухравардидің келбетін бетпердесіз көрсетеді. Әдемі тіл және құпия-тұспалдармен жазылған бұл туындылар Сухравардидің рухани тәжірибелерін қамтиды. Өткен екі бағдарлама барысында Сухравардидің парсы тіліндегі тұспалды және құпиялы туындыларына жататын  «Жебірейіл қанатының үні», «Лұғат-е Муран», «Фи хақиқат ул-ешқ» пен «Сафир-е Симорғ» атты трактаттарын таныстырып өттік. Бүгінгі бағдарламада осы ирандық философтың парсы тіліндегі «Ағл-е сорх» (Қызыл ақыл) атты тағы бір трактатын таныстырамыз.

Шейх Шахабеддин Сухравардидің туындылары мен ойларын зерттеушілердің сенімінше,  «Ағл-е сорх» – шейх Шахабеддин Сухравардидің ең тұспалды әрі ең беделді  трактаттарының бірі. Бұл кітап –  Сухравардидің шынайы пікірі мен жеке көзқарастарына қысқаша шолу жасайтын бірнеше трактаттың бірі. Француз шығыстанушысы Генри Корбон шейх Шахабеддин Сухравардидің туындыларының көбін соның ішінде «Ағл-е сорх» трактатын да француз тіліне аударған. Француз сценаристі әрі жазушысы Ужан Юнеско Сухравардидің «Ағл-е сорх» трактатының аудармасын оқығаннан кейін Генри Корбонға хат жазып: «Мен «Ағл-е сорхты» таңданыспен оқыдым. Сіз рухани дүниенің ең үлкен әлі таңданыс тудыратын мәтіндерінің бірін Батысқа таныстырдыңыз. Сіз ол мәтінді ирандықтардың жадында қайта жандандырғаныңыз күмәнсіз. Мәтін өте ауыр, оны қалаған уақытыңда оқи алмайсың. Жүрегің қалаған сәтті күту қажет. Алайда жолымнан адасқан кезде сіздің жазбаларыңыз бен түсініктемелеріңіз мені қайтадан дұрыс жолға салады. Шын мәнінде өмірімнің соңына дейін басқа жазбаларды қажет етпейтін шығармын. Мен бұл туындыны оқи беремін, оқи беремін»,-деген.

Доктор Динани Сухравардидің «Ағл-е сорх» кітабына түсіндірмесінде былай дейді: «Бұрын заман адамдарының пікірінше, қызыл түс – қара мен ақтың қосындысы. Сухраварди «Ағл-е сорх» туралы қарастырғанда адамның ақылы туралы сөз қозғайды. Адамның ақылы өзінің болмысы бойынша ақ та нұрлы, бірақ оның материясы қараңғы. Содан соң затынан ақ, мөлдір де нұрлы ақыл осы қараңғылықта қызылға айналады. Сондықтан қызыл ақыл дегеніміз адамның ақылы».

Доктор Ибрахим Динанидің сенімінше, Сухраварди өз ойларын түсіндіруде Фердоуси мен оның ойларынан әсер алған. Доктор Динанидің сенімінше, «Сухраварди «Шахнамадан» қатты әсер алған. Оны бірнеше рет оқыған деп айтуға болады. Бірақ Сухравардидің қасиеті құпия тілмен сөз сөйлеу болғандықтан өзінің ешрақи-платондық ойларын баяндағанда ешбір жерде кімнен, қандай дереккөзінен алғанына сілтеме жасамаған. Әрине ол осыдан   белгілі бір мақсатты көздейді. Сол себепті тіпті Фердоусидің атын атамайды. Бұл істің саяси-әлеуметтік себептері болуы мүмкін».

Сухраварди «Ағл-е сорх» трактатында ежелгі Иран мәдениетінен қатты әсер алған. Теһрандағы шәһид Бехешти университетінің ұстазы әрі аңызтанушы  доктор Абылқасым Исмаилпурдың пікірінше, «Сухраварди өзінің парсы тіліндегі он үш трактатының арасында «Алвах-е емади», «Ағл-е сорх», «Сафир-е Симорғ», «Жебірейіл қанатының үні» және «әт-Тейр» атты бес трактатта ежелгі Иранның мифологиялық мазмұндарын тікелей пайдаланған».

Доктор Исмаилпур пен басқа да көптеген зерттеушілердің сенімінше, Сухраварди өзінің тұспалды ертегілерінде Авестада қолданылған мазмұндар мен Авеста мен Шахнамадағы мифологиялық тұлғаларды көп қолданған. Әрине мұндағы мақсат Сухраварди аңыз жазды деген сөз емес, бірақ  ол өзінің философиялық ойларын дәлелдеу үшін тұспалды және символикалық ертегілерді пайдаланған, сол себепті оның туындыларына әдеби және психикалық тұрғыдан  қарауға болады. Сухраварди нұр мен қараңғылыққа қатысты тұспалды әңгімелерді қолданған жерлерде Иранның өзіндік сюжеттерін нақты пайдаланады.

Сухраварди өзі қажет деп тапқан жерде аңыз тудырып, ал кейбір жерлерде аңыз келтіреді. Аңыз келтіру мифологиялық тұлғаларды пайдалану, сопылық және философиялық мән-мазмұндардан алынатын нәтижені осы тұлғалардың көмегімен айту деген мағынаны білдіреді. Мысалы, Сухраварди қиямет күні туралы өзінің «Алвах-е Емади» трактатында Авестада да келтірілген Шахнамадағы Феридун мен Заххак туралы ертегілерді көп пайдаланған. Ол нұр мен қараңғылықты аңыз түрінде  өзінің тұспалды әңгімелеріне енгізіп, Феридунды нұрдың символы, ал Заххакты қараңғылықтың символы деп атаған.

Ал аңыз жасау дегеніміз жазушының өзі аңыз жасайды деген сөз. Сухраварди осы салада ерекше шебер болған.

Доктор Исмаилпурдың сенімінше, «Ағл-е сорх» трактатында қолданылған аңыздар – Сухравардидің өзі тудырған дүниелер. «Ағл-е сорх» – басты ақыл мен абсолютті  ақиқат. Оның творчестволық қуаты ақылдың қызыл шашты қария ретінде келуінен көрінеді. Ол «Ағл-е сорх» трактатында самұрық, туби ағашы және басқа да мазмұндарды пайдаланған. Ол көптеген әдемі мазмұндарды жаңадан тудырған. «Ағл-е сорх» трактатында ол тіпті «Шахнамадағы» Зал ертегісін бірегей қолданған. Зал Авеста тілінде «заман» деген мағынаны білдіреді, өйткені ол ақ шашты. Оны нұр мен заман символы деп атауға болады, сондай-ақ, ол қудаланған адам болып саналады. Аңыз бойынша, Зал әкесі тарапынан қуылып, шөл далада қалдырылады. Сонда самұрық оны қорғап қалады. Сухравардидің көзқарасынша, туби ағашының басында самұрықтың ұясы бар. Сухраварди осы ертегі сюжеті арқылы нұрды түсіргісі келгендей».

Халықтың сюрреалистік ертегілерге құлшынысын ескере отырып, кейбір сыншылардың сенімінше, Сухравардидің кейбір тұспалды әңгімелері, соның ішінде «Ағл-е сорх» трактаты да осындай қабілетке ие. Олар жаңа сюрреалистік және постмодернистік ертегілердің  бастауы бола алады. «Ағл-е сорхты» оқығаннан кейін сюрреалистік және модернистік әңгімемен танысқандай боламыз. Сол қызыл шашты қария, аңшылардың қолындағы қаршыға түрінде тағдырдың рөлін атқаратын баяндаушы – жаңа туындылар. Олар әңгіме шығару барысында ерекше рөл атқарады. Осы әңгімелерді оқығанда парсы әдебиетінің қиял мен тұспал тұрғысынан қаншалықты бай екенін көруге болады.