Айтып өткеніміздей, ислам философиясының дәстүрінде (Платонның философиялық ілімін жақтаушы) «ешрақ» мектебінің негізін қалаған философ әрі мистик Шахабеддин Сухраварди х.қ.ж.с.б. 549 жылы Зәнджанға жақын жердегі Сухравард ауылында дүниеге келіп, х.қ.ж.с.б. 587 жылы 38 жасында Алеппоның діни заңгерлерінің арандатуымен Салахеддин Ейюбидің бұйрығымен өлтірілді.

Сухравардидің қысқа ғұмырынан құнды еңбектер қалды. Осы ирандық философ туындыларының бір бөлігі – тұспалды және құпиялы трактаттар мен әңгімелер. Зерттеушілердің пікірінше, бұл туындылар Сухравардидің келбетін бетпердесіз көрсетеді. Әдемі тіл және құпия-тұспалдармен жазылған бұл туындылар Сухравардидің рухани тәжірибелерін қамтиды. Өткен бағдарламада Сухравардидің «Ағл-е сорх» (Қызыл ақыл) атты трактаты туралы Генри Корбон, Динани мен Исмаилпур сияқты зерттеушілердің көзқарасын баяндадық және Фердоусидің «Шахнамасы» мен Иран мәдениетінің мифологиялық мазмұндарының   Сухравардидің туындыларына, әсіресе осы туындыға әсері жайлы сөз қозғадық. Бүгінгі бағдарламада «Ағл-е сорх» трактатын талдайтын боламыз.

Сухраварди «Ағл-е сорх» трактатында мистикалық мәселелерді құстардың құпия тілімен баяндады. «Ағл-е сорх» трактатының негізгі маңыздылығы оның қорытындысында жазылған деп айтуға болады. Зерттеушілердің сенімінше, Сухраварди бұл трактатта Шығыс философиясы мен мистикасының басты мән-мазмұны мен оған қысқа шолуды жартылай поэтикалық тілмен ұсынған.  Сухраварди бұл трактатта құпия тілмен «қайта тірілу жолын» баяндаған.

Трактатта екі негізгі тұлға бар: қаршыға мен қызыл шашты қария. Қаршыға ежелгі заманда патшалардың аңға шыққанда қолданатын құсы болған. Патшалар қаршығаның көзін жауып, тәрбиелеу үшін басына томаға кигізіп отырған. Ал кейбіреулер барлық жануарлардың адамның көзінен қорқатынын, сондықтан аңшының көзіне көзі түспеу үшін құстың көзі жабылуы тиіс деп санайды. Бұл дастанда қаршыға  адамның  белгісі болып табылады. Өз отанынан алыста қалып, Жерге түскен адам жеңіл қанатты рух сияқты материалдық әлем мен сезімдердің зынданына түсіп қалған.

Сухравардидің дастанындағы қаршығада өзі мен өз өткені туралы бұлыңғыр естелік қалған. Бұлыңғыр санасында басында иығында қанаты болғанын, ұшуды жақсы көргенін есіне алады, бірақ біртіндеп қанаттары байланып, көздері жабылғаннан кейін ұшу есінен шығып кеткен. Енді құс болғанын және жоғары әлемге жататынын мүлде есінен шығарған сияқты. Оның көздері жабылған, өзінің ұясы жайлы ештеңе есінде жоқ. Ол осы шынжырмен бұғатталған күйде қараңғы далада жалғыз қалып, бөтен жерде сапар шегіп, бір қызыл бетті қарияны кездестіреді. Қария қаршығаға философиялық тілмен жол нұсқайды.

Сухраварди дастанының екінші тұлғасы – жаңағы қызыл бетті қария. Ол адам ақылының символы. Қызыл бетті әрі қызыл шашты қария абсолютті нұрға да, толық қараңғылыққа да жатпайды. Ол қызыл. Ежелгі ғалымдар тұрғысынан қызыл түс қара мен ақтың қосындысынан тұрады.  Сухраварди «Ағл-е сорх»  туралы сөз қозғағанда адамның ақылы жайында айтады. Адамның ақылы өз затынан ақ та нұрлы, бірақ оның денесі зұлматтай қараңғы. Сондықтан осы ақ та мөлдір, затынан нұрлы ақыл зұлматқа түскенде қызылға айналады. Демек, қызыл ақыл яғни адамның ақылы.

Қызыл бетті қария – барлық нәрседен хабары бар адамдай әңгіме желісіне енетін ежелгі тіршілік иесі. Ол бағзы заманнан келе жатқан  адам ретінде жылдар бойы қараңғы құдықта жаттым деп айтады. Бұл қараңғы құдық сол Жер әлемі болып табылады. Ол қаршығаға құдықта өмір сүргендіктен ақ бетінің қызылға айналғанын айтады. Қария қаршығаның барлық сұрақтарының жауабын біледі. Қария қаршығаға өз сұрақтарына  жауап алу үшін  шытырман оқиғаларға толы сапарды бастауды сұрайды. Ол қорытынды жауапқа жету үшін қаршығаның өтуі тиіс барлық жолдарынан хабардар.

Қаршыға қариядан «Қайдан келдің?» деп сұрайды. Қария: «Қап тауының артынан келдім. Менің орным сонда. Сенің ұяң да сол жерде болған, бірақ сен ұмытып кеттің»,-дейді.  Қаршыға одан: «Мұнда нені іздеп жүрсің?»-деп сұрайды.  «Саяхатшымын. Үнемі әлемді айналып жүремін, таңғажайып дүниелерді көремін»,-дейді қария. Қаршыға: «Дүниедегі ғажайыптардан нені көрдің?»-деп сұрайды. «Әлемде 7 таңғажайып дүние бар. Біріншісі – Қап тауы. Ол біздің туған жеріміз. Екіншісі – түнде жарқырайтын жауһар тас. Үшіншісі – Туби ағашы. Төртіншісі – он екі шеберхана. Бесіншісі – Дәуіттің сауыты. Алтыншысы – Беларак қылышы. Жетіншісі – өмір бұлағы»,-дейді қария. Қаршыға ғажайыптардың әрқайсысы жайында сұрайды. Бірақ Туби, Қап мен 11 мен 12 сандарының нақты нені білдіретінін түсінбейміз. Сухраварди түнде жарқырайтын жауһар тас арқылы нені айтқысы келгенін білмейміз. Тек қарияның сөзінен Туби ағашының барлық ағаштардың түп тамыры екенін, ал Қап тауының аспандардың арасында дүниенің таусылар жерінде екенін және 11 таудан тұратынын ұғамыз. Бұл дастандағы қария барлық жұмбақтардың жауабын жұмбақпен бергісі келген сияқты.

Қарияның айтуы бойынша, түнде жарқырайтын жауһар тас Қап таулы сілемінің үшінші тауында орналасқан.  Қария сонымен қатар түнде жарқырайтын жауһар тастың өз нұрын Туби ағашынан алатынын айтады. Қария қаршығаға 12 шеберхана, 4 ұстаз бен шәкірттері жайында баяндайды. Олардың барлығы жібек мата тоқумен айналысқан. Олардың матасы шын мәнінде Дәуіттің сауыты екен. Бұл сауыт  қаршығаға кигізілген, сондықтан оның қол-аяғы байланып, ұшу қабілетінен айырылған.

Дәуіттің сауыты деп сансыз сақиналардан тұратын өте берік сауыт аталады. Қария қаршығаға оның барлық мақсатының осы сауыттың сақиналарын үзіп, еркіндікке шығу екенін еске салады. Бұл сауыт ұсақ әрі өте көп жіптер сияқты оның мойнына оралған. Тек Беларак қылышының көмегімен ғана оны үзуге болады. Дастандағы Қарияның айтуынша, Беларак қылышы даршы немесе шын мәнінде зынданшылардың қолында. Бұл даршы әрбір сауыттың өмірін біледі және тек уақыты жеткенде тұсауды үзеді. Бірақ қиындық мынада: даршы сауытты шешкісі келсе, Қаршығаның өзіне де зиян тигізеді.

Қаршыға дастанның осы тұсына келгенде Қариядан тұсаудан босаған кезде зиян көрмес үшін оған жол көрсетуді сұрайды. Қария бұл қиындықтың да шешім жолын біледі. Мұндағы жалғыз шешім жолының өмір бұлағы екенін айтады. Егер ол өмір бұлағына жетіп, суына шомылса, осы тұсаудан зардап шекпей босап шығып, жеп-жеңіл әрі еркін түрде күнге қарай ұшып, қайта тіріледі.