Pars Today

Ислам революциясының негізін қалаушының пайдалы ғылым ұғымы туралы көзқарасы.

Ғылым – ислам дінінде доктриналық және жеке өлшемдермен қатар әлеуметтік және жалпыадамзаттық қырлары да бар маңызды ұғымдардың бірі. Өйткені ғылым негізінен адамзатқа жататын пән болып табылады және аймақтық, діни және жеке бастықтардан асып түседі. Имам Хомейнидің ой-пікіріндегі ғылым мен білімнің орнын зерделеу және талдау, әсіресе пайдалы ғылым ұғымын түсіндіру оның пікірлері мен идеяларын және қазіргі әлемге көзқарасын тануда маңызды рөл атқарады.  

Имам Хомейнидің ғылым мен білімге деген көзқарасы оның діни көзқарасы мен наным-сенімінен бастау алады. Басқаша айтқанда, имам Хомейнидің ғылым мен білім туралы көзқарастары мен идеяларын түсіну үшін оның интеллектуалдық және доктриналық қайнар көзі ретінде Ислам тағылымдарына жүгіну керек. Исламда ғылымның маңызы мен орны жоғары екенін білесіздер. Құран Кәрімде ғылым мен дүниенің Исламдағы орны ерекше екенін көрсететін аяттар көп. Мысалы, осы аяттардың бірінде Алла білім иелеріне үлкен дәрежелерді уәде еткен.  «Алла сендерден сондай иман келтіргендердің, ғылым бергендердің дәрежелерін көтереді». («Мүжәдәлә» сүресі, 11-ш аят). Немесе басқа бір аятта Алла тағала илаһи қорқыныш дәрежесін білім мен ғылым иесі құлдар үшін деп санаған.  «Шын мәнінде құлдарынан ғалымдары; Алладан қорқады». («Фатыр» сүресі, 28-ші аяттан). Исламдағы ғылым мен білімнің маңыздылығының тағы бір көрінісі – Алла Тағаланың Құран Кәрімде қаламға ан етуі.  «Қалам әрі оның жазған нәрселеріне серт». («Қалам» сүресі, 1-ші аят). Сондай-ақ, Исламның ардақты пайғамбарына түскен алғашқы аяттарда оқу, тәлім-тәрбие алу туралы сөз қозғалады және негізінен, пайғамбарлардың келуінің бір мақсаты – кітап пен хикмет үйрету. Бұл жағдайлардың барлығы Құрандағы ғылым мен білімнің маңыздылығын көрсетеді.

Құран Кәрім адамдар мен мүміндерді ғылым үйренуге нұсқаумен қатар, оларды жаратылған ғалам  мен илаһи аяттардың сырлары туралы ой жүгіртуге шақырған. Сондай-ақ Құран Кәрімде Алла Тағаланың өз пенделерін көктер мен жердің, жан-жануарлардың, өсімдіктердің жаратылуы туралы ойлануға және өткендерден сабақ алуға шақырғаны туралы көптеген аяттар бар. Тіпті Құранның кейбір аяттарында Алла Тағала «ойламайсыңдар ма?» сияқты сұраулы сөйлемдерді қолданып, ғылым мен білімді интеллектуалдық даму, қоғамдық сананы көтеру жолында пайдалануды ескерткен. Қасиетті Құранда Алла Тағаланың құлдарынан бірдеңені ойланбастан істеуді сұраған аят жоқ. Құран Кәрім ғылым мен білімді адамдарды бір-бірінен ажырататын өлшемдердің бірі ретінде ашық түрде қарастырады. «Білгендер мен білмегендер тең бола ма?»  

Құран Кәрімнің аяттарымен қатар Алла елшісінің (с.ғ.с.) сөздері мен істерінде де ғылым мен білімнің мәртебесі жоғары. Хазірет ғұламаларды пайғамбарлардың үлгісімен таныстырып: «Кімде-кім білімді Алланың разылығы үшін адамдарға үйрету мақсатпен үйренсе, Алла оған жетпіс пайғамбардың сыйын сыйлайды»,- деді. Исламдағы ғылым мен білімге қатысты маңызды және негізгі тақырыптардың бірі – ғылым мен иманның үйлесуі. Бұл ойлау ортағасырлық шіркеу ойлауына мүлдем қарама-қайшы. Христиандық ой-пікірде, әсіресе орта ғасырлардағы зұлмат дәуірде ғылым мен сана сенімнің бұзылуы деп саналып, діндарларға ғылым мен білімді үйрену жолдар жабылды. Бірақ Ислам мектебінде ғылым мен білім бір-біріне қарама-қайшы емес, олар бір-бірін толықтырып, бір-біріне қажет. Бұл мектепте ғылым мен білімнің жемісі – Аллаға жақындау. Ислам мектебінде ғылым илаһи білім мен иманның баспалдағы болып табылады. Бірақ қараңғылықтан құтылуға көмектесетін нұр саналатын ғылым мен білім адасудың құралына да айналуы мүмкін. Басқаша айтқанда, ғылым мен білім екі жүзді семсер іспеттес, ол жеке және ұжымдық игілікке де қызмет ете алады, сондай-ақ ол жеке адамды және қоғамды бұзуы мүмкін. Ислам діні бойынша, жеке адам мен қоғамның амандығы мен дүниелік және о дүниелік бақытына қызмет ететін шынайы ғылым - «пайдалы ғылым».  

Имам Хомейни өзінің «Қырық хадис» кітабында осы діни көзқарасқа сүйене отырып, пайдасы жоқ ғылымның қалаусыз екендігі туралы идея мен сенімді ұсынған. Ол: «Тіпті пәк ақсақалдар (ғ.с.) бұл білімнен Алла Тағаладан пана тілеген»,- деп жазды. Рауаяттың бірінде: «Алла елшісі (с.ғ.с.) мешітке кірді. Кенет бір адамның айналасында жиналған адамдарды көріп: «Бұл кім?»- деп сұрады. «Ғұлама» деген жауапты естіді. Пайғамбар: «Ғұлама кім?»- деді. «Ол араб тегі мен оның оқиғалары және жаһилият күндері мен араб поэзиясы туралы ең білімді адам»,- деп жауап берілді. «Бұл надандығы зиян келтірмейтін, білімі пайда әкелмейтін ғылым. Расында, ғылым үш нәрсемен шектеледі: соттың аяты, әділет парызы немесе тура дәстүр. Ал одан басқа көп нәрсе бар». Имам Хомейни осы пайғамбарлық хадисті түсіндіруде адамды үш дүние мен мәртебеге ие деп санайды: ақырет пен ғайып әлемі және дінбасылар дәрежесі мен ақыл-парасат, ақырында дүние мен шәһидтік әлемі. Имамның тәпсірі бойынша, жоғарыда аталған дүниелер мен биліктердің әрқайсысының өз кемелдігі, тәлім-тәрбиесі және тиісті әрекеті бар. Пайдалы ғылым үш санатты да қамтиды және олардың демеушілері пайғамбар мен әулиелер. Бірінші орында ақиқаттың қасиетті болмысын білу, ғайып әлемі, әулиелер мен олардың биліктері, уахи мен илаһи кітап және т.б. Ал оған пайғамбарлар мен әулиелерден кейін философтар мен ұлы данышпандар мен ілім мен мистика сахабалары басшылық етеді. Екінші орында – ақлақ және оның принциптері, адамгершілік қасиеттерге ие болу және моральдық жамандықтан қалай аулақ болу керектігі туралы білім. Имам Хомейнидің сараптамасы бойынша, көптеген ортақ ғылымдар әйтеуір күшті аяттардың үш түрінің бірі болуы мүмкін. Бірақ егер оларды зерттеу өздері үшін басқа мақсаттармен бірге олар үшін болса, онда олар бізді ақырет ғылымдарынан алыстатпаса, олар бұл бас тарту арқылы үкімге ұшырайды, ал әйтпесе олар Аллаға ешқандай зиян да, пайда да  келтірмейді. Сөйтіп, ғылымның иманмен толықтырылуы ғылымды Ислам бекіткен «пайдалы ғылымға» айналдырады. Пайдалы ғылым діни және діни емес ғылым деп бөлмейтін көзқарасты енгізеді. Осыған байланысты имам Хомейнидің шәкірттері мен жақстарының бірі шәһид Мұртаза Мотаххари ғылымды діни және діни емес ғылымдар деп бөлуді қате деп атап, оны дінсіз деп аталатын ғылымдардың Исламнан алшақтатудың себебі  деп бағалады. Ол: «Исламның жан-жақтылығы мен түпкіліктілігі ислам қоғамына қажетті және қажетті әрбір пайдалы және пайдалы ғылымды діни ғылым деп атауды талап етеді»,- деп атап көрсетеді.  (Он сөз: 173-бет). Бұл көзқарас ғылымды иманмен ұштастырып, оларды дүние мен ақырет бақыты үшін ислам қоғамының қос қанаты деп есептейді. Неліктен имам Хомейнидің ғылым мен білім алуға деген оң және жігерлендіретін көзқарасы пайдалы ғылым түсінігін түсіндіру аясында нақтыланады. Бұл көзқарас бойынша дүние иманмен және илаһи ниетпен білім алған кезде білім алу оның иесі үшін пайдалы ғылымға айналады. Имам Садық (ғ.с.): «Кімде-кім Алла үшін білім алып, амал етіп, білім үйретсе, ол аспан патшалығында үлкен есте қалсын»,- деді. Сондықтан Ислам республикасы жүйесінде имам Хомейнидің көзқарастарына сүйене отырып, университетті халықтың қажеттіліктеріне қарай ұйымдастыру әрекеті жасалды.