Pars Today

Бұл бағдарламада Палестина жерінің палестинаның басынан бастап сионистік режимнің басқыншылығына қарсы Палестина халқының ұлы интифазасының қалыптасуына дейінгі эволюциясына шолу жасаймыз.

Ұлыбритания еврейлерге өздеріне ұлттық үй беруде қолдау көрсетуге уәде берді. 1920 жылы 25 сәуірде Италиядағы Сан-Ремо конференциясында одақтастардың Жоғарғы кеңесі (құрамында бес негізгі одақтас елдің, атап айтқанда Ұлыбритания, Франция, АҚШ, Италия және Жапонияның мемлекет басшылары мен сыртқы істер министрлері) Палестинаның қамқорлығын Британ үкіметіне тапсырды және 1922 жылы 22 шілдеде бұл мәселе Ұлттар Лигасының Кеңесімен 28 баптан тұратын құжат арқылы Ұлыбритания үкіметіне тапсырылды.

Палестина жерінің қамқорлығын Ұлыбритания үкіметіне беру арқылы бұл үкімет атақты британдық еврей отбасынан шыққан Герберт Самуэль есімді адамды Палестина істері бойынша бірінші Жоғарғы комиссар етіп сайлады. Бұл таңдау арқылы еврейлердің Палестинаға көшуі бір жағынан жеңілдетіліп, ынталандырылды, екінші жағынан араб жерлерінің еврейлерге сатылуы. Бұған дейін сол кездегі Англияның премьер-министрі Ллойд Джордж Бальфур декларациясынан кейін еврейлер достастық қоғамын құру үшін Палестинада көпшілікке жетуі керек деп мәлімдеді. Сондықтан көптеген эмиграциялар мен еврей халқын барынша көбейту үшін барлық күш-жігерді қамқоршы билік көтерді. Еврейлердің иммиграциясын ынталандыру және Англияның оны жеңілдету бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында да жалғасты. 1905-1914 жылдар аралығында Палестинадағы еврейлердің саны бірнеше мыңға жетпесе, соғыс басталғаннан оның соңына дейін Палестинаға 20 мыңға жуық еврей қоныстанды. Ал 1923 жылға қарай Англия Герберт Самуэльді Палестинадағы Жоғарғы комиссар етіп тағайындауымен еврейлердің саны 35 000-ға жетті.

Яһудилерді Палестинаға кіруге және Бальфур декларациясының ережелерін орындауға шақыруға арабтар бірден наразылық білдірді және Балфур декларациясы жарияланған кезде тәртіпсіздіктербасталды. Осыған орай 1919 жылы 29 қаңтар мен 10 ақпан аралығында Бейт ал-Муқадаста Палестина халқы мен соғысушы қауымдардың бірінші құрылтайы өтті. Ал осы конгрестің қорытынды қарарында Палестинаның «Оңтүстік Сирия» деп аталатын Сирияның бір бөлігі екенін ескере отырып, иммиграцияны тоқтату, Бальфур уәдесін бұзу, уақытша үкіметті тоқтату және Сириямен бірігу туралы өтініштер айтылды. Осы наразылықтардан кейін 1920 жылы ақпанда Құдста 40 000-нан астам палестиналық араб азаматтары қатысқан үлкен демонстрация өтті. Артынша шерушілер делегациясы Құдс консулы және Ұлыбритания губернаторымен кездесіп, еврей иммиграциясына, Балфур декларациясына және сионизмге қарсы наразылықтарын білдірді. Британ үкіметі мен Палестина Жоғарғы комиссары ешқашан бұл наразылықтарға көңіл бөлмеген. Сондықтан 1920 жылы 8 наурызда Құдста демонстрация өтіп, демонстранттар сионизмге де, еврей иммиграциясына да емес, азаттық, тәуелсіздік және араб бірлігіне қарсы ұрандар айтты. Бірақ Палестинада тұратын арабтардың ең ауыр наразылықтарының бірі 1920 жылы 4-8 сәуірде Бейт ал-Муқадас қаласында, Мұса пайғамбар мерекесі өтетін жерде өтті. Осы наразылықтар кезінде «Моссем ан-Нәби» діни рәсімі немесе Мұса пайғамбардың мерекесі сионизм мен ағылшын отаршылдығына қарсы ұлттық тәртіпсіздіктер мен шерулердің сахнасына айналды. Ал сол кезде бірнеше адам қаза тауып, жарақат алды. 1921 жылы еврейлерге қарсы толқулар болды және басқа елдердің арабтары Палестинаны еврей қонысына айналдыруға негізделген сионистік жоспарға қарсылықтарын ашық білдірді.

Енді Палестина жерінің шекарасынан асып кеткен бұл наразылықтар мен қарсылықтардың орын алуы Британ үкіметінің реакциясын тудырды. Бұл үкімет Палестинада тұратын арабтардың наразылығына тап болып, яһудилердің амбициясын жеңілдетуге және сол арқылы оларды арабтарға қолайлы етуге тырысты. Өйткені, әйтпесе орын алған оқиғаларды ескерсек, сионистер Палестинаға ешқашан орналаса алмас еді, ал палестиналық арабтар оларды мәңгілікке ажыратып, оларға жат жерлік ретінде қарайтын еді. Осы ойлар аясында Англия үкіметі 1922 жылы 3 маусымда жарияланған Черчилльдің жазбасы арқылы Палестинаға қатысты саясатын жариялады. Бұл жазбада танымал пікірге қарамастан, «Англия британдықтар үшін болғандай Палестина да еврейлер үшін болады деген ниеттің жоғы» айтылды. Сондай-ақ, «қазіргі еврей қауымы дүние жүзінің түкпір-түкпірінен келген еврейлердің көмегімен, қауымдастық жалпы еврейлер діни және нәсілдік себептерге байланысты қызығушылық танытатын және мақтан ететін орталыққа айналғанша одан әрі дамуы керек» деп көрсетілді. Палестинаға еврей иммиграциясына қатысты да иммиграцияға шектеулер болатыны айтылды, өйткені «бұл елдің экономикалық мүмкіндігі қазіргі уақытта жаңа келгендерді қабылдауға күші жетпейді». Араб халқының тілі мен мәдениеті Палестинадан жойылып, басқалардың бағыныштылығына айналуы керектігі де көзделмейтіні туралы айтылды.

Ағылшын үкіметі бұл хабарландыруды жариялау арқылы Палестинада тұратын арабтардың ашуын басқысы келгенімен, сионистік ұйымға егер бұл ұйым Палестинадағы британдық протекторатты мойындағысы келсе, Бальфур декларациясының осы негіздемесі мен түсіндірмесін ресми түрде бекітуі керек екенін түсіндірді. Черчилльдің декларациясына сәйкес, еврейлердің ұлттық отаны және Бальфур декларациясы Палестинаның толық еврейлендіруін білдірмеді. Англия да емес. Сондай-ақ арабтардың тілі, мәдениеті, халқы еврейлерге бағынбаған.

Черчилльдің мәлімдемесі сөз жүзінде Бальфур декларациясынан және сионистердің талаптарынан шегініс болғанымен, іс жүзінде бұрынғыдан еш айырмашылығы жоқ. Ал Палестинаның уақытша үкіметі Англия атынан Палестинаға еврей иммигранттарының квотасын жыл сайын көбейтіп, бұл жерде тұратын еврейлердің саны үздіксіз өсті. Екінші жағынан, сионистердің талаптары азайған жоқ, сондықтан 1929 жылдың наурыз айының соңында яһудилер өздерінің құқықтарын ашық түрде жоққа шығарды. Құдси ғибадатханасы мен әл-Ақса мешітінің орнына Сүлеймен ғибадатханасын қайта салу қажеттілігіне шағымданды. Тіпті румыниялық раввин Палестинаның бас мүфтиі Хадж Амин әл-Хусейниге жазған хатында еврейлерге әл-Ақса мешітін беріп, олар өздерінің діни рәсімдерін өткізе алады. Бұл жағдай арабтардың қайтадан ашуын келтіріп, 1928 жылы антисионистік наразылықтар қайтадан басталып, 1929 жылдың жазында Палестина арабтары мен сионистер арасында кейін «Борақ көтерілісі» деген атқа ие болған қанды қақтығыс басталды. Сионистер мен ағылшын сарбаздарының ауыр атыстарының нәтижесінде палестиналықтар осы наразылықтар кезінде көптеген шығынға ұшырады, оның ішінде 351 шәһид, 150 жаралы және жүздеген тұтқын болды. Бірақ дәл осы қақтығыстан кейін Палестина халқының күресі мен наразылығы бірте-бірте ұйымдасқан сипатқа ие болды. Және шейх Изз ад-Дин аль-Қассам сияқты адамдардың күресімен Палестина ұлтының отаршылдық пен сионизмге қарсы ұлы көтеріліс ұйымдастыруының өзегі қалыптасты. Бұл Палестина халқының Израиль басқыншылығына қарсы тұру ұлттық қозғалысының ұзақ кезеңінің басы болды.